ب) ترس از معصیت24

ج) ترس و عب-ادت26

4. آثار خوف27

الف) آث-ار فردی خ-وف27

یک- اطاعت و بندگی خدا27

دو- پرورش فضیلت ها و ترک رذیلت ها30

سه- زهد و وارستگی در دنیا34

چهار- نجات از خطرها37

پنج- امان و رستگاری اخروی38

- زنا40

- غنا42

- شراب خواری42

- کسب حرام43

شش- گریه از خوف خدا43

ب) آثار اجتماعی خوف از خدا46

یک- هیبت و عزت اجتماعی46

دو- زهد و پرهیز از تجمل گرایی و اسراف49

سه- امنیت اجتماعی50

چهار- پویایی و نشاط اجتماعی52

5. نمونه هایی از خداترسان53

الف) پیامبر اکرم953

ب) امیر مؤمنان، علی(ع)53

ج) امام حسن(ع)55

د) امام زین العابدین(ع)56

ه-) امام موسی کاظم(ع)57

و) برخی پیامبران58

ص: 4

ز) دو نمونه از عالمان58

یک- امام خمینی(ره)58

دو- آخوند کاشی59

فصل سوم: مفهوم شناسی و آثار رجا61

1. واژه شناسی رجا61

الف) رجا61

ب) واژه های وابسته61

2. اهمیت و آثار رجا62

الف) امید از دیدگاه روان شناسان63

ب) آثار امید به خدا از نگاه دینی65

یک- خیر دنیا و آخرت65

دو- مایه رستگاری66

سه- شرط استجابت دعا67

چهار- اهمیت انحصار رجا به خداوند68

پنج- ناامیدی از مردم70

3. رحمت الهی در قرآن و حدیث71

الف) رحمت عام و خاص72

ب) رحمت حق در کلام امام حق72

ج) عابد و پادشاه73

د) شیطان و آیه استغفار73

ه-) هم درجه حضرت داوود774

و) آزادشدگان از آتش75

ز) مؤمن و عیب پوشی خداوند75

ح) با کریمان کارها دشوار نیست76

ط) حسنات ناکرده76

در نومیدی بسی امید است77

ی) طمع ابلیس به رحمت خداوند78

ص: 5

ک) یک رحمت از صد رحمت78

ل) مهربان تر از مادر78

م) دو بار مجازات، نه78

ن) نامه نیکو79

فصل چهارم: اهمیت و رابطه خوف و رجا80

1. اهمیت و آثار خوف و رجا80

الف) ابزار تربیت در همه عرصه ها80

ب) دو بال سلوک83

ج) شرط ایمان84

د) ایمنی روز قیامت و تحقق امیدها85

2. رابطه خوف و رجا85

3. خوف بهتر است یا رجا؟90

الف) پرسش نادرست90

ب) برتری حقیقی رجا و برتری خوف در مقام عمل90

ج) برتری اعتدال خوف و رجا برای مؤمن پرهیزکار91

د) برتری رجا هنگام مرگ93

4. رابطه خوف و رجا و محبت95

فصل پنجم: آسیب شناسی خوف و رجا98

1. پی آمدهای افراط در خوف99

الف) دنیاگریزی و گوشه نشینی99

ب) ناامیدی101

2. پی آمدهای افراط در رجا102

الف) ترک عمل102

ب) تکیه بر عمل108

3. پی آمدهای کوتاهی در خوف و رجا111

فصل ششم: همراه با برنامه سازان116

1. بایدها و نبایدهای کلان درباره خوف و رجا در رسانه ملی116

ص: 6

2. نقد و ارزیابی برنامه های رسانه117

الف) خوف در رسانه117

ب) رجا در رسانه118

3. راهکارهای طرح موضوع در برنامه ها119

الف) پیام های کوتاه119

ب) پرسش های مسابقه ای123

ج) پرسش های کارشناسی126

د) پرسش های مردمی128

کتاب نامه130

ص: 7

ص: 8

در نوشتار پیش رو، نقش تربیتی خوف و رجا از دیدگاه اسلام بررسی شده است تا برنامه سازان و تهیه کنندگان بتوانند از آن برای ساخت برنامه هایی در این زمینه بهره گیرند.

از پژوهشگر ارجمند، جناب حجت الاسلام کاظم دلیری که این پژوهش را به سامان رسانده است، قدردانی می شود. امید است برای همکاران گرامی سودمند افتد.

و من الله التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 10

دینی و خلوص نیت در حوزه اعمال عبادی و مبارزه با بدبینی به دیگران در حوزه اخلاق اجتماعی.

خوف و رجا، از وظایف جوانحی است، نه جوارحی. خوف و رجا موجب عمل جوارحی هم برای انسان هست، ولی تنها از حالات و صفات قلب به شمار می رود و از فضیلت های وابسته به حوزه اخلاق بندگی و از صفات مؤمنان است.

بیان این مقدمه هم لازم است که مکتب های روان شناسی در دو سه سده اخیر، مسیری پر پیچ و خم را پیموده اند. برخی از آنها مانند مکتب روان تحلیلی فروید، با نگاهی بسیار بدبینانه به سرشت انسان، آن را بد دانسته و به ناامیدی وی دامن زده اند. برخی دیگر از مکتب های معاصر مانند مکتب انسان گرای راجرز و پیروانش، با تأکید بر اهمیت خوش بینی و مثبت گرایی در زندگی، نمره بیست را در تربیت، به امید و خوش بینی می دهند. در این میان، مکتب تربیتی - اخلاقی اسلام، از بیش از چهارده قرن گذشته، با طرح کردن اهمیت و فضیلت «خوف و رجا»، هنوز هم حرف اول را در این زمینه می زند؛ زیرا از یک سو، با توجه به آسیب های خطرناک ناامیدی، اهمیت ویژه ای به امیدواری داده و از سوی دیگر، با معرفی درست خوف، از آسیب های جدّی زیاده روی در امیدواری پیش گیری کرده است. به بیان دیگر، با تأکید بر همراهی دو فضیلت قلبی خوف و رجا و برقراری توازن و تعادل آنها، آسیب های احتمالی شان را برای انسان، یادآوری و از پیدایش آنها پیش گیری می کند.

دیگر امتیاز مکتب تربیتی اسلام، جهت دهی درست به خوف و رجاست. اسلام ضمن سفارش به رعایت اعتدال در دو حالت خوف و رجا، اینها را در مسیر کمال و سعادت انسان، یعنی در راه خوف از پروردگار و عذاب آخرت

ص: 2

و امید به رحمت او به ویژه رحمتش در آخرت، هدایت کرده است. اگر بیم و امید در این راه قرار گیرند، دیگرِ بیم و امیدها نیز به پیروی از آنها، در مسیر مثبت و مفید برای انسان به جریان می افتند و این نکته ای است که در دیگر مکتب های تربیتی چندان پررنگ نیست؛ زیرا آن مکتب ها بیشتر، از خوش بینی به زندگی و توجه به استعدادهای انسانی دم می زنند و توجه شان به همین زندگی دنیوی و استعدادهای مادی انسان است. آنها همچون اسلام، تعالی نگر نیستند که بهترین متعلَّق؛ یعنی خدا و آخرت را برای خوش بینی معرفی می کند و خوف و رجا را مرکبی قرار می دهد برای رسیدن به معنویت که گوهر ارزشمند و اصیل وجود انسان است.

خوف و رجا در دایره اخلاق بندگی هستند، ولی آثار تربیتی و اجتماعی فراوانی به همراه دارند و همچون دیگر صفات ایمانی، در همه عرصه های حیات انسانی جلوه گر می شوند و نقش مهمی بازی می کنند. بنابراین، بجاست با بازکاوی این دو مفهوم دینی، به ویژه با استفاده از ابزار تبلیغی رسانه ملی، از آثار آنها، بیشتر و بهتر بهره ببریم. هدف از پرداختن به این موضوع، بیان اهمیت و کارکردهای ویژه هر یک از دو مفهوم خوف و رجا - هم به صورت جداگانه و هم در کنار یکدیگر-، برجسته کردن آثار تربیتی و اجتماعی شان و نیز بهره مندی از آنها در رسانه ملی است.

نویسنده معتقد است اگر مفاهیم بلند دینی، درست واکاوی و به زبان روز، به نسل جوان و نیز حقیقت جویان دنیا عرضه شوند، آنان به غنا و عظمت مکتب اسلام پی می برند و دیگر به مکتب های فلسفی و عرفانی معاصر - که جز بر حیرت آدمی نمی افزایند - پناه نمی برند و جام جمی را که خود دارند، از بیگانه تمنا نمی کنند.

ص: 3

در اینجا وظیفه خود می دانم از تلاش های دست اندرکاران مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما که در ارتقای کیفی و ظاهری این اثر کوشیده اند، به ویژه از حجت الاسلام والمسلمین صادق لیراوی که با مطالعه و ارزیابی این مجموعه، نکات ارزنده ای را گوشزد کردند، تشکر و برای همه ایشان توفیق و بهروزی آرزو کنم.

ص: 4

نهاده شود تا جامعه اسلامی مان به آرمان اصلی اش که همان جامه عمل پوشاندن به همه دستورهای دینی است، نزدیک تر گردد.

این نوشتار درصدد گردآوری همه آیات و روایات خوف و رجا و بیان داستان های زندگی خائفان و امیدواران نیست، که اگر بخواهیم چنین کنیم، مثنوی هفتاد من کاغذ خواهد شد، بلکه هدف؛ آشنایی با این موضوع و آثار تربیتی و اجتماعی اش، برطرف کردن کاستی ها در این زمینه، دغدغه ساختن این موضوع مهم به وسیله رسانه ملی و قرار دادن این موضوع فراروی تهیه کنندگان و برنامه سازان رسانه است.

ی) راهکارهای پرداختن به این ارزش دینی در جامعه و نهادینه سازی آن به وسیله رسانه ملی چیست؟

ابوطالب مکی، بابی با عنوان «الخوف و الرجاء» به چشم می خورد. در برخی کتاب های اخلاقی مثل اسرار الصلوة میرزا جوادآقا ملکی تبریزی و چهل حدیث امام خمینی رحمه الله و جامع السعادات ملا محمدمهدی نراقی نیز به مناسبت، به این موضوع اشاره شده است. همچنین، از برخی یافته های پژوهش های روان شناسی معاصر، مانند کتاب های روان شناسان انسان گرا یا مثبت گرا می توان برای مبحث رجا بهره گرفت.

چندانی ندارند، این پژوهش می تواند قدری از اهمیت و ضرورت این دو مفهوم را ثابت سازد و کارکردهای تربیتی فردی و اجتماعی و آثار دنیوی و اخروی آنها را گوشزد کند. در این صورت، شاید بتوان این نتیجه را به عنوان یکی از دستاوردهای این پژوهش مطرح کرد که باید رویکردی نو در عرصه توجه علمی و عملی به این دو مفهوم در پیش گرفت و در برخی برنامه ریزی ها و برنامه سازی های سازمان صدا و سیما، برای رسیدن به این هدف مطلوب نواندیشی شود.

یک - خشیّت: به معنای خوف است؛(1) خوفی که آمیخته با بزرگداشت باشد و در بیشتر موارد، برخاسته از علم به چیزی است که از آن می ترسد.(2)

دو- هَیْبَت: به معنای ترس همراه با بزرگداشت کسی است که از آن می ترسد. (3)

سه - رَهْبَت: به معنای خوف است؛(4) خوفی که همراه با دوری جستن و اضطراب باشد.(5) برخی نیز گفته اند: رهبت در مقابل رغبت، به معنای حالتِ استمرار خوف است.(6)

چهار- شَفَقَت: نوعی از ترس است که نسبت به دیگران تحقق پیدا می کند و به این معناست که بر دیگری به سبب دلسوزی و خیرخواهی نسبت به او بترسد.(7) ازاین رو، برخی شفقت را به «توجه همراه با ترس» معنا کرده اند.(8) در زبان فارسی نیز از این ماده، واژه مشفق و شفیق به کار می رود.

پنج - وَجَل: واژه وَجَل را نیز برخی مرادف خوف(9) و برخی به پنهان کردن ترس معنا کرده اند.(10) برخی میان وجل و خوف چنین تفاوت قائل شده اند که وجل در اصل به معنای اضطراب و ناآرامی درونی است و خوف، از آثار آن است.(11)

ص: 11

شش - فَزَع: برخی این واژه را به معنای ترس گرفته اند و برخی به معنای حالتِ گرفتگی و گریزی که از چیزی ترسناک به انسان دست می دهد.(1) برخی نیز آن را ترس شدید همراه با اضطراب، به سبب ناخوشی ناگهانی معنا کرده اند.(2)

هفت - وحشت: این واژه در مقابل «اُنس» است(3) و به ترسی گفته می شود که از احساس تنهایی و بی مونسی به انسان دست می دهد.

هشت - دَهْشَت: به حالتی گفته می شود که به سبب ترس یا شرم، اندیشه [و قدرت تصمیم گیری] از انسان گرفته می شود.(4) به عبارت دیگر، همان حیرت و اضطراب و سرگردانی آشکار است.(5)

نه - خُشوع: به معنای حالت تضرع است؛ با این تفاوت که اثر خشوع در حالات و اعضای بدن مانند چشم و صحبت کردن آشکار می شود.(6)

ده - حَذََر: به معنای دوری جستن از چیز ترسناک است؛(7) یعنی اگر ترس از چیزی سبب دوری از آن شود، به این عمل حذر، می گویند.(8) به بیان دیگر، حذر، ترسِ همراه با احتیاط است و دوراندیشی در مفهوم آن نهفته است.

و کتاب های اخلاق و ادب نکوهش شده است. از نظر روان شناسان هم این نوع ترس، نوعی تهدید روانی به شمار می رود که به مناسبت، کمی درباره آن بحث می کنیم.

به باور یکی از روان شناسان معاصر، «ترس، بزرگ ترین مانع بر سر راه تجربه شادمانی، صلح و آرامش و خرسندی در سطح فردی، اجتماعی و بین المللی است.»(1) وی رایج ترین ترس ها را ترس از طرد شدن، شکست و ناکامی، مرگ عزیزان، مرگ خود، بیماری و ناتوانی، دردهای عاطفی یا جسمانی می داند.(2) همچنین، احساس ناامنی، ضعف، نگرانی، ناتوانی، پریشانی، افسردگی، هیستری، پرخاشگری، خشونت، ضربه ناگهانی، ترس بیمارگونه و جز آن را، از انواع تجلیات ترس برمی شمارد.(3) آن گاه با اشاره به اینکه ترس، بزرگ ترین مانع پیشرفت انسان است،(4) بیان می دارد که «به هنگام ترس، کلید عقل خاموش می شود و افسار خیال پردازی گسیخته می شود و درک و دریافت انسان مختل می شود».(5)

طبیعی است که با اختلال در درک و دریافت، انسان قدرت تصمیم گیری بجا و به هنگام را از دست می دهد و هنگام ترس، به موجودی سست عنصر و بی اراده تبدیل می شود. «مهم ترین و بنیادی ترین علت ترس، جهالت نسبت به سرشت راستینمان است. اگر متقاعد می شدیم که سرشتمان، جانی آسیب ناپذیر و جاودان است، به هیچ رو نمی ترسیدیم».(6)

ص: 14

این نویسنده از برخی راه های غلبه بر ترس، چنین یاد می کند: «با تماس تدریجی، اما فزاینده با آن چیزی که به وحشتمان می اندازد، از روی تجربه خواهیم آموخت که در واقع آسیبی برای ما به همراه ندارد.»(1) به این مطلب در روایت های اسلامی نیز اشاره شده است. امیر مؤمنان، علی(ع) می فرماید:

إِذَا هِبْتَ أَمْراً فَقَعْ فِیهِ فَإِنَّ شِدَّةَ تَوَقِّیهِ أَعْظَمُ مِمَّا تَخَافُ مِنْهُ.(2)

اگر از چیزی ترسیدی، خود را در آن بینداز که سختی خودنگه داریِ تو از آن، از آنچه از آن می ترسی بزرگ تر است.

روان شناس دیگری، مهم ترین ترس ها را ترس از خدا، ترس از مرگ و ترس از فقر معرفی می کند(3) و می نویسد که تنها راه نجات ترس از مرگ، ایمان واقعی به خداست؛ چون مؤمن می داند با مردن، به زندگی جاودان اخروی منتقل و از رحمت و رضایت خدا بهره مند خواهد شد و اگر در برابر مرگ احساس ترس می کند، در حقیقت، به این دلیل است که می ترسد از آمرزش خدا بهره مند نشود و به رحمت و رضایت او دست نیابد.(4) تمام مکتب های روان درمانی در اینکه دلیل اصلی بروز بیماری های روانی، اضطراب است، هم عقیده اند، ولی در تعیین عوامل اضطراب برانگیز، اختلاف نظرهایی با هم دارند.(5) بررسی تاریخ ادیان، به ویژه اسلام، نشان می دهد که ایمان به خدا در درمان این گونه بیماری ها و ایجاد احساس امنیت و آرامش و پیش گیری از اضطراب و بیماری های روانی ناشی از آن، کاملاً موفقیت آمیز بوده است.(6) مؤمنی که ایمان حقیقی به خدا دارد، از هیچ چیز در

ص: 15

این دنیا نمی هراسد؛ چون می داند تا خدا نخواهد، هیچ شر و آزاری به او نمی رسد و تا خدا نخواهد، هیچ انسان و یا قدرتی در دنیا قادر نیست به او ضرری رساند یا خیری را از او باز دارد.(1)

بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ. (بقره: 112)

آری، آن کس که روی تسلیم به جانب خداوند کرد، مزدش نزد پروردگارش است و هیچ ترس و اندوهی ندارد.

مؤمن واقعی درباره رزق و روزی اش هرگز نمی ترسد؛ زیرا عقیده دارد که تنها خداوند متعال روزی دهنده و صاحب قوّت و قدرت است.(2) همچنین، هرگز دچار اضطراب ناشی از احساس ناخودآگاه گناه نمی شود؛ بیشتر بیماران روانی از این احساس گناه رنج می برند.(3) یادآوری گناهان و اعتراف مؤمن به آنها و استغفار و توبه، از سرکوب ناخودآگاه احساس گناه، که سبب ایجاد اضطراب و بروز بیماری های روانی می شود، جلوگیری می کند.(4) با توجه به این مسائل، تعجبی ندارد که مؤمن واقعی، همواره دارای امنیت خاطر روانی و آرامش قلبی و وجودش لبریز از احساس رضایت باشد.(5)

برای تکمیل بحث به آیات زیر توجه فرمایید:

مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً ... . (نحل: 97)

هر کس عمل صالحی انجام دهد، چه مرد و چه زن، درحالی که مؤمن باشد، به او زندگی پاکیزه عطا می کنیم.

الَّذینَ آمَنُوا وَ لَمْ یلْبِسُوا إیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ. (انعام: 82)

ص: 16

آنان که ایمان آوردند و ایمانشان را با ستم نپوشاندند، امن برای آنان است و ایشان هدایت یافتگانند.

أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُون الَّذینَ آمَنُوا وَ کانُوا یتَّقُون. (یونس: 62 و 63)

آگاه باشید (دوستان و) اولیای خدا، نه ترسی دارند و نه غمگین می شوند! همان ها که ایمان آوردند و (از مخالفت فرمان خدا) پرهیز کردند.

از آنچه گفتیم، چند مطلب روشن می شود:

یک - ترس، از نیروها و عواطفی است که خداوند متعال برای حفظ و بقای انسان و حیوانات در وجودشان نهاده است.

دو- این ترس گاهی پسندیده است و گاه ناپسند و زاییده عوامل بی اساس و خیالی.

سه - بهترین راه مقابله با ترس های خیالی، ایمان به خداوند یکتاست.

چهار- ادیان آسمانی و به ویژه دین مقدس اسلام، پدیده ترس را در وجود انسان کنترل و هدایت می کنند؛ به این ترتیب که از سویی، ریشه ها و زمینه های ترس ناپسند، مثل ترس از مرگ، فقر و بیماری را از بین می برند و از سوی دیگر، با معرفی کارکرد مثبت ترس در حفظ جان انسان از خطرها، از این غریزه در راه رشد و تعالی وی استفاده می کنند. اسلام برای این منظور، با هدایت ترس به مسیر دوری کردن از خطرهای اخروی و ترس از مقام پروردگار، از این غریزه همچون دیگر غرایز انسانی بهره برداری بهینه می کند. یکی از هدف های این پژوهش، شناخت این نوع از کارکرد غریزه خوف و امید در انسان است که به بحث درباره آن می پردازیم.

این صفت، خالی نیست. بنابراین، خوف از نشانه های مؤمنان حقیقی است. البته خوف نشانه هایی نیز دارد که از جمله آنها تجلی خضوع و خشوع در رفتار خائفان واقعی است. افزون بر آن، چون اهل بیت(ع)، والاترین اسوه های خوف و خشیّت الهی بوده اند و نمونه های فراوانی از جلوه گر شدن خوف و خشیّت در رفتار و مناجات های آنان نقل شده است، پیروان مکتب ایشان نیز باید با اقتدا به پیشوایان خود، از این صفت به صورت شایسته تری بهره مند باشند. آن بزرگواران بر این نکته تأکید کرده اند که باید خوف از خدا، در رفتار و سیمای شیعیان حقیقی آنان نمایان باشد.

به روایت امام باقر(ع)، روزی امیر مؤمنان، علی(ع) در عراق نماز صبح را به جماعت گزارد. پس از آن، مردم را موعظه کرد و از خوف خدا گریست و آنان را نیز گریاند، سپس فرمود:

هان! به خدا سوگند، از عهد دوست صمیمی ام، رسول خدا صلی الله علیه و آله، گروهی را به یاد دارم که بامدادان و شامگاهان، ژولیده و گَردآلود و گرسنه بودند. پیشانی شان همچون زانوی بز، پینه بسته بود. برای پروردگار خود با سجده و قیام، شب را سپری می کردند. گاه روی پا ایستاده و گاه پیشانی بر خاک می ساییدند. با پروردگار خود، مناجات و آزادی خود را از آتش دوزخ درخواست می کردند. به خدا سوگند! آنان را با این حال دیدم که خائف و نگران بودند.(1)

همچنین آن حضرت، شبی مهتابی از مسجد در آمد و به سوی محله جُبّانه کوفه به راه افتاد. در این هنگام، گروهی هم در پی ایشان می آمدند. حضرت ایستاد و پرسید: شما کیستید؟ گفتند: شیعه شماییم. حضرت علی(ع) در سیمای ایشان به دقت نگریست و فرمود: پس چرا سیمای شیعه را در شما نمی بینم؟ گفتند: ای امیر مؤمنان، سیمای شیعه چگونه است؟ فرمود:

ص: 18

چهره هاشان از شب زنده داری زرد؛ چشمانشان از شدت گریه و اشک، ضعیف؛ پشت هاشان از نماز، خمیده؛ شکم هاشان از روزه، لاغر؛ لب هاشان از دعا، خشکیده [و] غبار خاشعان بر آنان نشسته است.(1)

خوف از خداوند علت ها و ریشه های چندی دارد که به برخی از مهم ترین آنها اشاره می کنیم:

آن بی بهر ه اند: «إِنَّما یخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماء؛ از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او می ترسند». (فاطر: 28)

تنها دانشمندان هستند که با افزایش دانششان، بیشتر به بزرگی آفریننده هستی پی می برند و به درک شایسته ای از خداوند دست می یابند؛ تا جایی که در برابر این همه عظمت و شگفتی، هم بر ایمانشان افزوده می شود و هم ترس همراه با بزرگداشت خداوند - که همان خشیّت است - وجودشان را فرامی گیرد. کسانی که به اندازه دانشمندان از دانش توشه نبرده اند و درک کاملی از مبدأ هستی ندارند، به مقام والای خشیّت نمی رسند، ولی می توانند به اندازه شناخت خود از خداوند، از او بترسند و به مقام و پاداش خائفان برسند. از پیامبر اعظم اسلام روایت شده است که فرمود: «داناترین مردم به خداوند، خداترس ترین آنهاست».(1)

به نقل از امام صادق(ع) در حکمت آل داوود(ع) نیز آمده است: «اگر خدا را بشناسی و مقام بزرگ او را درک کنی، پیوسته از او می ترسی و به وعده هایش امید داری».(2)

خداوند در قرآن کریم، به کسانی که از مقام پروردگارشان بترسند، دو باغ بهشتی را وعده می دهد: «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ.» (الرحمن: 46) امام صادق(ع) در تفسیر این آیه و اینکه چه کسی از مقام پروردگارش می ترسد، می فرماید:

کسی که بداند خداوند او را می بیند و آنچه را می گوید، می شنود و هر چه از خوب یا بد می کند، می داند و این بینش، او را از کارهای زشت بازدارد، چنین کسی است که از مقام پروردگارش ترسیده است.(3)

رسیدن به این مرتبه از شناخت و خوف از خداوند، برای همه ممکن است و به دانشمندان اختصاص ندارد، بلکه غیر دانشمندان نیز می توانند به این مقام برسند.

ص: 21

نکته دیگر اینکه منظور از دانشمندان در آیه کریمه چیست؟ چون ممکن است گفته شود، ما دانشمندانی را می شناسیم که نه تنها از خدا نمی ترسند، با دانش خود، زمینه ساز نافرمانی از او و گناه می شوند؛ مثلاً دانشمندی که بمب هسته ای می سازد و با آن جان هزاران نفر را می گیرد آیا از خدا می ترسد؟ اگر می ترسید، به یقین، چنین عمل زشتی را مرتکب نمی شد؛ یا دیده و شنیده ایم بسیاری از تحصیل کرده ها که عمری در مراکز علمی داخل یا خارج کشور مشغول تحصیل بوده اند، به دین و خدا و معاد اعتقادی ندارند و حتی با عمل و گفتار خود، شاگردانشان را هم به بی دینی و انکار یا مسخره کردن همه باورهای دینی، تشویق می کنند. پس چرا خداوند در قرآن می فرماید: دانشمندان از خدا می ترسند؟ ظاهر سخن این است که همه دانشمندان از خدا می ترسند، درحالی که واقعاً چنین نیست. راه حل این شبهه چیست؟

در پاسخ به این پرسش می گوییم که دین، تعریف ویژه ای از «علم» دارد. از دیدگاه دین، علم، نور است که خدا آن را در دل هر کس می اندازد که بخواهد هدایتش کند، چنان که امام صادق(ع) فرمود:

لَیسَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ إِنَّمَا هُوَ نُورٌ یقَعُ فِی قَلْبِ مَنْ یرِیدُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی أَنْ یهْدِیه.(1)

علم با یادگیری نیست، بلکه نوری است که خداوند در دل کسی می افکند که بخواهد راه هدایت را به او بنماید.

همچنین آن حضرت فرمود: «العلمُ نورٌ یقذفُهُ اللهُ فی قَلبِ مَن یشاء؛ دانش نوری است که خدا در دل هر کس بخواهد، می افکند».(2)

از دیدگاه دین، میان سواد و علم، تفاوت بسیار است؛ چه بسا کسی که باسواد است، ولی عالم نیست و بسا بی سواد که از علم بهره مند

ص: 22

است. سواد به تنهایی جز تاریکی نیست،(1) ولی علم حقیقی سراسر نور است. بنابراین، هرکس که نور علم به دلش راه یافت و از دانشمندان گردید، به یقین، خشیّت الهی نیز در دلش راه خواهد یافت و مصداق آیه شریفه «انما یخشی الله» خواهد شد. کسی هم که باسواد و تحصیل کرده بود، ولی در دلش خبری از ترس و خشیّت از خدا نبود، دانشش جز تاریکی و نادانی و غرور و فریب و دوری از خدا نیست. چه زیبا سروده است شیخ بهایی:

علم چه ب--ود؟ از همه پرداخ-تن

ج-مل-ه را در داوِ(2) اول باخ-ت-ن

این هوس ها از سرت بیرون کند

خوف و خشیّت در دلت افزون کند

خش--یة ال-له را ن-شان ع-لم دان

«انما یخش--ی» تو در قرآن بخوان

سین--ه را از عل--م ح-ق آب-اد ک-ن

رو حدی-ث «لو علم-ت-م»(3) ی--اد ک---ن(4)

در دسته ای دیگر از روایات نیز ترس از خداوند عزّوجلّ، در رأس حکمت دانسته شده است: «رَأْسُ الْحِکْمَةِ مَخَافَةُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ.»(5) پس نه تنها دانشمند واقعی کسی است که از خدا بترسد، بلکه حکیم واقعی نیز خداترس است و علم و حکمت در خداترسان جمع شده است.

امیر مؤمنان، علی(ع)، غایت دانش؛ یعنی هدف و نهایت آن را ترس از خدا و داناترین مردم را «نیکوکار خائف» و بامعرفت ترین ایشان را «خداترس ترین» آنان دانسته است.(6)

ص: 23

شخصی از امام رضا(ع) پرسید: فدایت شوم، حدّ توکل چیست؟ فرمود: این است که با خدا از چیزی نترسی.(1) یعنی شخص متوکل به مرحله ای از یقین می رسد که جز از خدا نمی ترسد و این نشانه توکل و راه شناخت آن است.

آن دارند که مبادا در آینده، دوباره خود را به گناه بیالایند و از درگاه خداوند دور شوند و خدای ناکرده کارشان به بدبختی بینجامد. ازاین رو، پیوسته نسبت به اعمال خود و حتی از عبادت هایی که انجام می دهند، به نوعی بیمناکند که مبادا خداوند آنها را نپذیرد. افراد بسیاری بوده اند که عمری به عبادت گذرانده اند، ولی به سبب برخی گناهان، سرنوشتشان ختم به خیر نشده است، مانند شیطان و بَلعَم بن باعور(1) و عمر سعد. بسیاری از افراد هم گناه کار بوده اند، ولی به سبب انجام دادن برخی کارهای صالح، فرجام نیکویی داشته اند، مثل حُر بن یزید ریاحی، از یاران امام حسین(ع) و نیز جادوگران فرعون که به دنبال کسب عزت برای فرعون بودند، ولی به موسی ایمان آوردند و عاقبت به خیر شدند.(2) امام زین العابدین(ع) فرموده است:

خَفِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لِقُدْرَتِهِ عَلَیکَ وَ اسْتَحْی مِنْهُ لِقُرْبِهِ مِنْکَ. إِذَا صَلَّیتَ صَلِّ صَلَاةَ مُوَدِّعٍ. وَ إِیاکَ وَ مَا یعْتَذَرُ مِنْهُ. وَ خَفِ اللَّهَ خَوْفاً لَیسَ بِالتَّعْذِیرِ.(3)

از خداوند به خاطر قدرتش بر تو بترس و به خاطر نزدیکی اش به تو از او حیا کن. آنگاه که نماز می خوانی، نماز شخص وداع کننده را بخوان و از آنچه به سبب آن مجبور به عذرخواهی شوی، بپرهیز و در ترس از خداوند کوتاهی مکن.

ای عابدان، ای عابدان! در خوف باشید و رجا

هم عاصیان عابد کنم، طاعات را عصیان کنم(4)

امام صادق(ع) در تفسیر آیه «وَ الَّذینَ یؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلی رَبِّهِمْ راجِعُون؛ و آنان که در انجام طاعات تلاش می کنند و بااین حال، دل هاشان از اینکه به سوی

ص: 25

پروردگارشان بازمی گردند، هراسان است. » (مؤمنون: 60) فرمود: «اینان می ترسند که به سبب نافرمانی، اعمالشان به سویشان بازگردانده شود و [در عین حال] امید دارند که از ایشان پذیرفته شود.»(1) یعنی اینان خوف و رجا را با هم دارند. در روایات دیگری، از سبب خوف آنها در آیه شریفه، چنین یاد شده است: «آنان چون یقین دارند که بر کارهای خود جزا داده می شوند، نوعی هراس در دل دارند».(2)

خوف ما از عدل یزدان و رجا از فضل اوست

زان که عدل او، بلا و فضل او، دفع بلاست(3)

قرآن کریم از زبان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است: «فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ إِنِّی لَکُم مِّنْهُ نَذِیرٌ مُّبِینٌ؛ به سوی خدا فرار کنید، من برای شما بیم دهنده ای آشکار هستم». (ذاریات: 50)

امام صادق (ع) می فرماید:

در تورات نوشته است: ای فرزند آدم! خود را برای عبادت من فارغ کن، دلت را پر از بی نیازی می کنم و به خواسته خودت رهایت نمی کنم و بر من است که نیازت را برآورده سازم و دل-ت را پ-ر از ترس از خودم ک-نم و اگر با فراغت به عبادت من نپردازی، دلت را به دنیا مشغول می کنم و نیازت را برنمی آورم و تو را به خواسته خودت وامی نهم.(1)

از این مطلب درمی یابیم که ترس از خداوند، علت ترک هوای نفس است و به راستی نیز آن که عظمت و جلال خداوند را بشناسد، دیگر اسیر خواسته های پست حیوانی خود نمی شود، بلکه دل به معشوق حقیقی می سپارد و کمر همت در خدمت او می بندد و در نهایت، به سعادت و بهشت می رسد.

حضرت باقر(ع) از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که خداوند متعال می فرماید:

به عزت و جلال و بزرگی و کبریایی و نور و بلندی و رفعت مقامم [سوگند]! که هیچ بنده ای خواسته خود را بر خواسته ام برنگزیند، مگر اینکه کارش را پریشان، و دنیایش را در هم و دلش را به دنیا مشغول می کنم و بیش از اندازه مقدّر، از دنیا به او نمی دهم. و به عزت و جلال و عظمت و بزرگی و نور و بلندی و رفعت مقامم! که هیچ بنده ای خواست مرا بر خواست خود برنگزیند، مگر اینکه فرشتگانم را نگهبانش و آسمان ها و زمین را عهده دار روزی اش می کنم و خود در ورای تجارت هر تاجری برای او هستم و دنیا با خواری به سوی او رومی آورد.(1)

امام صادق(ع) نیز فرمود:

وَ مَا الْعِلْمُ بِاللَّهِ وَ الْعَمَلُ إِلَّا إِلْفَانِ مُؤْتَلِفَانِ فَمَنْ عَرَفَ اللَّهَ خَافَهُ وَ حَثَّهُ الْخَوْفُ عَلَی الْعَمَلِ بِطَاعَةِ اللَّهِ.(2)

علم به خدا و عمل، دو رفیق جدایی ناپذیرند. کسی که خداوند را بشناسد، از او می ترسد و کسی که از خدا بترسد، این خوف، او را بر عمل به طاعت خدا برمی انگیزد.

توجه به اینکه خداوند متعال، شاهد و ناظر اعمال انسان است و هر چه از انسان سر بزند، او می بیند، می تواند ترس از خداوند و به دنبال آن ترک نافرمانی او را در انسان به وجود آورد. امام صادق(ع) به یکی از یارانش به نام اسحاق بن عمار فرمود:

ص: 28

یا إِسْحَاقُ خَفِ اللَّهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ وَ إِنْ کُنْتَ لَا تَرَاهُ فَإِنَّهُ یرَاکَ فَإِنْ کُنْتَ تَرَی أَنَّهُ لَایرَاکَ فَقَدْ کَفَرْتَ وَ إِنْ کُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّهُ یرَاکَ ثُمَّ بَرَزْتَ لَهُ بِالْمَعْصِیةِ فَقَدْ جَعَلْتَهُ مِنْ أَهْوَنِ النَّاظِرِینَ عَلَیکَ.(1)

ای اسحاق! از خدا چنان بترس که گویا او را می بینی و اگر او را نمی بینی، او تو را می بیند. پس اگر معتقدی که او تو را نمی بیند، به او کفر ورزیده ای و اگر می دانی که او تو را می بیند و با این حال، به معصیت او اقدام کرده ای، پس او را از خوارترین بینندگان خود قرار داده ای.

امیر مؤمنان، علی(ع) می فرماید: مردی خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمد و گفت کاری به من بیاموز که خدا مرا دوست بدارد. حضرت به او سفارش هایی کرد، از جمله فرمود: «اگر می خواهی خدا دوستت بدارد، از او بترس و تقوا پیشه کن».(2)

این حقیقت، در زندگی بزرگان دین و عارفان و عابدان، نمونه های بسیاری داشته است. از جمله از امام باقر(ع) نقل کرده اند که فرمود:

زنی بدکاره و بسیار زیبا در میان قوم بنی اسرائیل بود که جوانانشان را فریب می داد و به فتنه می افکند. برخی از آن جوانان گفتند: اگر حتی فلان عابد معروف نیز این زن را ببیند، فریفته او می شود. آن زن با شنیدن این سخن گفت: به خدا سوگند که به منزلم برنمی گردم تا آن عابد را در فتنه افکنم! پس شب هنگام به سوی منزل او حرکت کرد و در زد. عابد در را باز کرد. زن گفت: مرا پناه ده. عابد امتناع کرد. زن باز گفت: برخی جوانان بنی اسرائیل مرا به سوی خود می خوانند، اگر راهم ندهی، در دام آنان گرفتار، و رسوا خواهم شد. عابد با شنیدن این حرف، در را به روی او گشود. زن داخل خانه شد و به محض ورود، لباسش را به کناری افکند. عابد با دیدن اندام و زیبایی زن وسوسه شد و دستی به اندام او زد، اما ناگهان به خود آمد و به سوی ظرفی که بر آتش می جوشید، رفت و دستش را در آتش فروکرد. زن با دیدن این منظره گفت: چه می کنی؟ عابد گفت: دستم را می سوزانم؛

ص: 29

چون مرتکب این کار زشت شد. زن با شنیدن این سخن از خانه او بیرون رفت و به دوستان خود گفت: فلانی را دریابید که دستش را سوزاند. جوانان به سراغ عابد رفتند و اثر سوختگی را بر دست او مشاهده کردند.(1)

آری، آن که خوف خدا دلش را فراگرفت، از لذت های زودگذر دنیا که فرجامی ناگوار دارد، می گذرد و با مجازات نفس، از گناهان توبه می کند.

یکی از نشانه های فرمان برداری از خداوند که بر اثر خوف از او نمایان می شود، ترک کارها و سخنان بیهوده است. کسی که یقین دارد به حساب همه اعمال او رسیدگی خواهد شد و سخنان وی نیز بخشی از اعمالش است، از گفتن حرف های بی فایده پرهیز خواهد کرد. از امام صادق(ع) نقل کرده اند که فرمود: «اَلخائِفُ مَنْ لَمْ تَدَعْ لَه الرَّهْبَةُ لِساناً یَنطِقُ بِه؛ خائف کسی است که ترس، برای او زبانی که با آن سخن بگوید، باقی نگذاشته است».(2)

ریشه کن می شود. بلکه بر اثر خوف، پیوسته در اندیشه عاقبت خویش فرو می رود و در نتیجه، نسبت به لحظه لحظه سرمایه عمر خویش بخل می ورزد و نفس را پیوسته نسبت به آنچه از دل او می گذرد و قدم هایی که برمی دارد و سخنانی که می گوید، بازخواست می کند.(1)

از امامان معصوم(ع) نقل شده است که فرموده اند:

أَنَّ أَصْلَ کُلِّ خَیرٍ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ شَی ءٌ وَاحِدٌ وَ هُوَ الْخَوْفُ مِنَ اللَّهِ تَعَالَی.(2)

ریشه هر خیری در دنیا و آخرت یک چیز است و آن، ترس از خداوند متعال است.

داستان زیر، نمونه ای از پرورش فضیلت سخاوت و بخشش در انسان، به سبب خوف از خداست:

امیر مؤمنان، علی(ع) در بستان خود چاهی کند که آب فراوان از آن جوشید. برخی با دیدن این منظره به ایشان تبریک و بشارت گفتند. آن حضرت به آنان فرمود: به وارثان این چاه بشارت دهید. سپس آنان را شاهد گرفت که آن چاه را در راه خداوند، برای نیازمندان و بیچارگان و درراه ماندگان وقف کرده است و فرمود: من این کار را انجام دادم تا خداوند آتش جهنم را از رویم بگرداند.(3)

همچنین از آن حضرت نقل شده است که فرمود: «مَنْ خافَ رَبَّه کَفَّ عَنْ ظُلمِه؛ کسی که از پروردگارش بترسد، از ستمش دست برمی دارد.»(4) و «نِعْمَ الحاجِزُ عَنِ المَعاصی الخَوْفُ؛ ترس چه خوب مانعی از گناهان است».(5)

ستم به زیردستان و سوء استفاده از قدرت، بزرگ ترین خطری است که قدرتمندان هر جامعه ای را تهدید می کند. کسی که در مسند قدرت قرار می گیرد، اگر از پروردگار خویش نترسد، انواع آفت های قدرت مانند ستم،

ص: 31

رشوه و باج گیری، تکبر و فخرفروشی، منّت گذاشتن بر بندگان خدا و آزار و تحقیر دیگران، تهدیدش می کند. بنابراین، تنها بندگان خداترس و باایمان، به سلامت از دریای خروشان قدرت می گذرند. پیشوای پرهیزکاران، علی(ع)، پس از پیامبر گرامی اسلام، والاترین نمونه حاکمان خداترس بود. نمونه ای از خداترسی آن حضرت در زمان حکمرانی، از زبان خود ایشان چنین نقل شده است. حضرت، نخست در بیان اهمیت دوری از ستم به بندگان خدا می فرماید:

به خدا! اگر شب را روی اشترخار بیدار مانم و در طوق های آهنین از این سو بدان سویم کشند، خوش تر دارم تا روز رستاخیز بر خدا و رسول صلی الله علیه و آله درآیم، درحالی که بر برخی از بندگان خدا ستمکار باشم، یا اندک چیزی را به ناروا گرفته باشم و چگونه بر کسی ستم کنم، به خاطر نفسی که به کهنگی و فرسودگی شتابان است و زمان ماندنش در خاک، دراز و فراوان؟

سپس داستانی را چنین بیان می کند:

به خدا سوگند! عقیل را دیدم پریشان و مستمند، از من خواست تا یک مَن از گندم شما به او بدهم و کودکانش را دیدم که از فقر، مویشان ژولیده و رنگشان تیره شده بود، چنان که گویی چهره های آنان را با نیل رنگ کرده اند. و او پی در پی به دیدار من آمد و گفته خود را تکرار کرد و من به سخنانش گوش می دادم، تا آنجا که پنداشت دین خود را بدو خواهم فروخت و زمام خود را به دستش خواهم داد و از سیره خود دست خواهم کشید. در اینجا بود که پاره آهنی برای او گداختم و به تنش نزدیک کردم تا عبرت گیرد. در آن حال، چنان فریاد برآورد، که بیمار از درد [فریاد برمی آورد] و نزدیک بود از داغی آن پاره گداخته بگدازد. به او گفتم: مادران داغدار بر تو بگریند، از آهنی می نالی که انسانی به بازیچه آن را گرم ساخته، و مرا به آتشی می کشانی که خدای جبّار آن را به خشم گداخته است؟ تو از آزاری بنالی و من از شعله آتش ننالم؟

پس از آن هم، داستان دیگری از برخورد خود با یکی از دنیاطلبان آن زمان به نام مَروان بن حَکَم نقل می کند که شب هنگام رشوه ای به در خانه آن

ص: 32

حضرت آورده بود و گمان می کرد که با آن می تواند پیشوای مسلمانان را بفریبد، غافل از اینکه عنقای بلندآشیان، هرگز در چنین دام هایی گرفتار نمی شود. آن حضرت ضمن نقل این داستان، آن را شگفت تر از داستان عقیل می داند؛ زیرا عقیل از روی نیاز شدید، توقع نابجا از بیت المال داشت، ولی مروان نیازمند نبود، بلکه در پی جلب نظر حضرت و سوءاستفاده از مقام ایشان به سود خود بود:

شگفت تر از این، آنکه شب هنگام کسی به دیدار ما آمد، با ظرفی سرپوشیده از حلوا. چنانش ناخوش داشتم که گویی با آب دهان مار، آن را آمیخته یا زهرمار بر آن ریخته اند. گفتم: هدیه است یا زکات، یا صدقه - که گرفتن آن بر ما حرام است - ؟ گفت: نه این است و نه آن، بلکه هدیه است. گفتم: مادرت به عزایت بنشیند! آمده ای تا مرا از راه دین خدا بگردانی، یا عقلت را از دست داده و دیوانه شده ای، یا یاوه می گویی؟! به خدا سوگند که اگر هفت اقلیم جهان را با آنچه زیر آسمان های آن است به من دهند تا خدا را به اندازه گرفتن پوست جوی از دهان مورچه ای، نافرمانی کنم، چنین نخواهم کرد و این دنیای شما، از برگی که در دهان ملخی باشد و آن را می جَود، برای من پست تر است. علی را با نعمت های فانی و لذت ناپایدار چه کار؟(1)

اگر جز این چند جمله، هیچ یادگار دیگری از امیر مؤمنان، علی(ع) نداشتیم، همین ها برای شناخت مقام آن حضرت و پی بردن به اوج خداترسی و خداشناسی ایشان کافی بود. در این ماجرا، مواردی بیان شده است که بر بلندی روح و شدت خداترسی ایشان دلالت می کند؛ از جمله:

- زهرْ دیدن رشوه؛ هرچند حلوای بسیار شیرینی بود.

- تندترین برخورد با رشوه دهنده؛ مانند گمراه کننده و دیوانه نامیدن او و یاوه خواندن سخنانش.

ص: 33

- بزرگ دیدن هر نوع ستم، حتی به موران؛ اگرچه در برابر آن هفت اقلیم جهان را هم بتوان به دست آورد.

مَنْ عَرَفَ اللّهَ خَافَ اللّهَ و َمَنْ خَافَ اللّهَ سَخَتْ نَفْسُهُ عَنِ الدُّنْیا.(1)

کسی که خدا را شناخت، از او ترسید و کسی که از خداوند ترسید، نفس او از دنیا خواهد گذشت.

«گذشتن از دنیا» که در این روایت آمده است، مصداق های گوناگونی دارد، از جمله ترک لذت های زودگذر دنیا و شهوت طلبی هایی که خشم خداوند را برمی انگیزد. امام زین العابدین(ع) یکی از آثار ترس از عذاب ناگهانی آخرت را فاصله گرفتن از بستر نرم استراحت و خودداری از خوردن برخی خوردنی ها و نوشیدنی ها دانسته است.(2) آسان شدن انفاق برای انسان، از دیگر مصداق های گذشتن از دنیاست. بنابراین، شخص خداترس، بی درنگ و مشتاقانه، به یاری دیگران در برابر فقر و گرفتاری می شتابد و نمی تواند در برابر دردهای هم نوعان و هم کیشان خود بی توجه باشد.

خداترسان، نه فقط در بهره مندی از لذت های دنیا مانند خوردنی ها و آشامیدنی های آن، بلکه در همه کارها، میانه روی را پیشه می سازند و بیش از نیاز خود توشه برنمی گیرند. افزون بر آن، از هر سرگرمی و کار بیهوده ای که انسان را از یاد خدا غافل کند، حتی از سخن گفتن بی جا و بیش از اندازه، خودداری می کنند. آنان به همه کارهای خود رنگ خدایی می زنند و از هرچه رنگ خدایی نداشته باشد، بیزار و گریزانند.

پیامبر گرامی اسلام، حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله، فرموده است:

کسی که خدا را بشناسد و او را بزرگ شمارد، دهان خود را از کلام و شکم خود را از طعام باز دارد و نفس خود را به نماز و روزه، به سختی اندازد. گفتند: یا رسول الله! اینان اولیای خدایند فرمود: اولیای خدا سکوت کردند، پس سکوتشان ذکر بود و نظر کردند، پس نظرشان عبرت بود و سخن گفتند، پس سخنشان حکمت بود و راه رفتند، پس راه رفتنشان در میان مردم برکت

ص: 35

بود. اگر اجل هایی که خداوند بر آنان نوشته است، نبود، از شوق ثواب و بیم عقاب، لحظه ای روح هاشان در بدن هاشان آرام نمی گرفت.(1)

شیخ بهایی در شرح این حدیث می نویسد:

این حدیث مهم ترین نشانه های عارفان و صفات اولیای کامل خدا را دربردارد که نخستین آنها سکوت است که باب نجات است. دوم: گرسنگی [است] که کلید خیرات است. سوم: خسته کردن خود در راه عبادت، به روزه روز و نماز شب [است]. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آن قدر به نماز ایستاد که پاهایش ورم کرد و امیر مؤمنان [، علی(ع)] هر شب هزار رکعت نماز می گزارد. چهارم: فکر [است] که گاه یک ساعت فکر، بهتر از شصت سال عبادت دانسته شده است. پنجم: ذکر زبانی [است] که مهم ترین مصداق آن، کلمه توحید است. ششم: نگاه عبرت آمیز [است]. هفتم: سخن حکمت گفتن [است] که صلاح دنیا و آخرت انسان را در بر داشته باشد. هشتم: رسیدن برکت اولیای خدا به مردم [است]. نهم و دهم: خوف و رجا [است]. و این صفات ده گانه، امهات صفات سالکان به سوی خداست.(2)

امیر مؤمنان، علی(ع) نیز فرموده است:

خداوند بندگانی دارد که خشیّت خداوند دل هاشان را شکسته است؛ پس، از سخن گفتن ابا می کنند، درحالی که فصیح و دانا و خردمند و آگاهند. با انجام دادن کارهای شایسته، در نزدیک شدن به او از هم پیشی می گیرند. کارهای بسیار را برای او بسیار نمی شمرند و از کارهای اندک خشنود نمی شوند. خود را بد می بینند، درحالی که زیرک و نیک هستند. (3)

امام سجاد(ع) نیز در مناجات خود به خداوند متعال عرضه می دارد:

أَسْتَغْفِرُکَ مِنْ کُلِّ لَذَّةٍ بِغَیرِ ذِکْرِکَ وَ مِنْ کُلِّ رَاحَةٍ بِغَیرِ أُنْسِکَ وَ مِنْ کُلِّ سُرُورٍ بِغَیرِ قُرْبِکَ وَ مِنْ کُلِّ شُغُلٍ بِغَیرِ طَاعَتِک.(4)

[خدایا] از تو آمرزش می طلبم؛ از هر لذتی به جز یاد تو، و از هر راحتی به جز انس با تو، و از هر شادی به جز نزدیکی به تو، و از هر کاری جز طاعت تو.

ص: 36

ز هرچه غیر یار، استغفر الله

ز بود مستعار، استغفر الله

دمی کان بگذرد بی یاد رویش

ز آن دم، بی شمار استغفر الله

زبان کان تر به ذکر دوست نبود

ز شرّش، بی شمار استغفر الله(1)

نفر سوم هم گفت: بار خدایا! می دانی که من روزی کارگری را اجیر کرده بودم. او نصف روز را کار کرد. مزدش را دادم، اما او ناراحت شد و آن را نگرفت. من آن پول را صرف کسب و کار خودم کردم و او پس از چند روز بازگشت و دستمزد خود را خواست. من هرچه با آن پول خریده بودم، به او دادم و گفتم: همه اینها مال شماست، درحالی که می توانستم جز مزدش به او ندهم. اگر می دانی که من به امید رحمت و ترس از عذابت این کار را کرده ام، اینک می خواهم این سنگ را دور سازی. در این هنگام سنگ کنار رفت و آنها درآمدند و رفتند.(1)

و بدین سان این سه نفر، به سبب یک عمل خالصانه که از ترس خدا انجام داده بودند، نجات یافتند.

در برخی از روایات اهل بیت(ع)، خوف از خدا با امان از عذاب او برابر معرفی شده است(1) و نیز فرموده اند: «چه بسا خوف که بازگشت آن به امن و امان است.»(2) و چه نیکو پایانی است برای ترس از خدا که به امن و امان همیشگی می انجامد.

عارفان ز آنند دایم آمنون

که گذر کردند از دریای خون

امنشان از عین خوف آمد پدید

لاجرم باشند هر دم در مزید

امن دیدی گشته در خوفی خفی

خوف بین هم در امیدی ای صفی (3)

از وجود مقدس سرور کاینات، پیامبر بزرگ اسلام نقل شده که خداوند تبارک و تعالی فرموده است:

به عزت و جلالم سوگند که بر بنده ام، دو خوف را جمع نمی کنم و بر او دو امن را [نیز] جمع نمی کنم؛ پس اگر از من در دنیا احساس امن کند [و از من نترسد]، در قیامت او را می ترسانم و اگر در دنیا از من بترسد، در روز قیامت، او را ایمن می گردانم.(4)

امیر مؤمنان، علی(ع) نیز می فرماید:

خَفِ اللَّهَ خَوْفَ مَنْ شَغَلَ بِالْفِکْرِ قَلْبَهُ فَإِنَّ الْخَوْفَ مَطِیةُ الْأَمْنِ وَ سِجْنُ النَّفْسِ عَنِ الْمَعَاصِی.(5)

از خدا بترس، ترس کسی که دلش را به اندیشه مشغول کرده است. به راستی که خوف، مَرکَب امن و زندان نفس از [انجام] گناهان است.

امام زین العابدین(ع) نیز به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

ص: 39

ثَلَاثٌ مُنْجِیاتٌ خَوْفُ اللَّهِ فِی السِّرِّ وَ الْعَلَانِیةِ وَ الْعَدْلُ فِی الرِّضَا وَ الْغَضَبِ وَ الْقَصْدُ فِی الْغِنَی وَ الْفَقْرِ وَ ثَلَاثٌ مُهْلِکَاتٌ هَوًی مُتَّبَعٌ وَ شُحٌّ مُطَاعٌ وَ إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ.(1)

سه چیز نجات دهنده است: ترس از خدا در آشکار و نهان؛ عدالت ورزی در خشنودی و خشم؛ میانه روی در غنا و فقر؛ و سه چیز هلاک کننده است: هوای پیروی شده؛ حرص فرمانروا و خودپسندی.

بر اساس روایات، خوف از خداوند، سبب آمرزش گناهان می شود؛(2) همان گناهانی که مانع نزدیکی بنده به معبود حقیقی هستند. بدین ترتیب، خوف الهی، زمینه رستگاری انسان را فراهم می کند.

در گفت وگوی خداوند با حضرت موسی(ع) آمده است:

ای موسی! تقرب جویان به درگاه من، به چیزی مانند پرهیز از حرام های من، به من نزدیکی نجسته اند؛ به راستی که من باغ های بهشتی ام را بر آنها روا می گردانم و احدی دیگر را با آنان شریک نمی سازم.(3)

اینک به پاداش ترک برخی از گناهان بر اثر ترس از خداوند اشاره می کنیم:

گریخت. خداوند هم به سبب این فرمان برداری او، در دنیا عزیزش داشت، از جمله علم تعبیر خواب را به او عنایت کرد.

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است:

کسی که کار زشت یا شهوتی بر او عرضه شود و از ترس خداوند عزّوجلّ آن را ترک کند، خداوند آتش را بر او حرام می گرداند، از ترس بزرگ تر در امانش می دارد و وعده خود در قرآن را که فرمود: «وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ؛ هر کس از مقام پروردگار خود بترسد، برای او دو بهشت است» (الرحمن: 46) در حق وی محقق می گرداند.(1)

امام باقر(ع) نیز می فرماید:

هر چشمی در روز رستاخیز گریان است، جز سه چشم: چشمی که در راه خدا بیدار مانده و چشمی که از خشیّت خداوند اشکش سرازیر شده و چشمی که هنگام دیدن حرام های خداوند، بسته شده است.(2)

ابوحمزه ثمالی، شاگرد امام سجاد(ع)، می گوید:

خداوند در روز قیامت که سایه ای جز سایه او نیست، سه کس را در سایه خود می برد: مردی که زنی او را [برای عمل خلاف عفت] به خود بخواند و او از ترس خدا، وی را رها کند و بگوید: من از خدا می ترسم. مردی که به بدهکار تنگ دستی مهلت دهد یا از حق خود به نفع او بگذرد و مردی که دل بسته به دوستی مساجد است.(3)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:

خداوند در روزی که سایه ای جز سایه او نیست، هفت کس را در سایه خویش درمی آورد: پیشوای عادل، جوانی که در عبادت خدا پرورش یافته، و مردی که از زمان بیرون آمدن از مسجد تا بازگشتش به آنجا، دل بسته به آن است و دو مردی که گرد آمدن و جدا شدنشان در راه فرمان برداری

ص: 41

خداست و کسی که در خلوت، خدا را یاد کند و اشکش سرازیر شود و مردی که زنی زیبا و حسب و نسب دار او را به سوی خویش بخواند و او در جوابش بگوید: من از خدا می ترسم و مردی که صدقه ای دهد و چنان آن را پنهان کند که دست چپش نداند دست راست چه صدقه داد؟(1)

رحیق مختوم، شراب مُهرخورده بهشتی است که همچون شراب های دنیا، مست کننده و نابودکننده عقل انسان نیست و برای کسانی است که از خوردن شراب های مست کننده دنیا پرهیز کرده اند.

خداوند دیگر اعضای بدن را هم بر آتش حرام می کند و اشک بر گونه ای جاری نمی شود، مگر آنکه بر آن صورت، ننگی و خواری نمی نشیند. و هر چیزی پیمانه و وزنی دارد، جز اشک که خداوند عزّوجلّ با اندکِ آن دریاهایی از آتش را خاموش می کند و اگر بنده ای در امتی [از خوف خدا] گریه کند، خداوند آن امت را به [خاطر] گریه او رحمت می کند.(1)

آن حضرت در کلامی دیگر فرمود:

همه چشم ها در روز قیامت گریانند، جز سه چشم: چشمی که در برابر حرام های خدا بسته شود، چشمی که در راه فرمان برداری خدا بیدار باشد و چشمی که در دل شب از ترس خدا گریه کند.(2)

از امام باقر(ع) نیز نقل شده است که فرمود:

هیچ قطره ای در نزد خدا دوست داشتنی تر از قطره اشکی نیست که در تاریکی شب، از ترس خدا، بی ریا ریخته شود.(3)

و از پیامبر نقل شده است که فرمود:

پروردگار تبارک و تعالی به من خبر داد و فرمود: به عزت و جلالم سوگند که عابدان به پاداش گریه کنندگان نمی رسند. برای ایشان در جایگاهی بلند، قصری بنا کنم که کسی با ایشان شریک نباشد.(4)

همچنین امیر مؤمنان، علی(ع) فرموده است:

موسی(ع) در مناجاتش با خدا عرضه داشت: خدایا! پاداش کسی که از بیم تو گریه کند، چیست؟ فرمود: ای موسی رویش را از آتش جهنم [دور] نگه می دارم و او را در روز ترسِ بزرگ تر، ایمن می کنم.(5)

ابن فهد حلی، از علمای بزرگ شیعه، کتابی با نام عدة الداعی در باب آداب دعا دارد که در بخشی از این کتاب، آثار گریه در حال دعا را شرح می دهد.

ص: 44

او می نویسد: «گریه در حال دعا، بهترین آداب و اوج حال دعاست.» سپس دلایلی برای این سخن می آورد، از جمله اینکه:

1. گریه بر رقّت قلب دلالت دارد و دلیل بر اخلاص است و دعا با اخلاص اجابت می شود.(1) امام صادق(ع) فرمود:

وقتی لرزان شدی و گریستی و دلت هراسان شد، آن حالت را دریاب که حال دعای نزدیک به اجابت است.(2)

2. خشکی چشم از قساوت دل است، چنان که در این مورد روایت وارد شده است و از دوری از خدای سبحان خبر می دهد.(3) رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

وقتی خدا بنده ای را دوست داشته باشد، در قلبش نوحه گری از غم می گذارد؛ زیرا خدای تعالی هر دل حزینی را دوست دارد، و کسی را که از ترس او گریسته باشد، به آتش نمی برد، مگر آنکه شیر به پستان برگردد [یعنی چنین فرضی محال است]. و غبار مجاهد در راه خدا و دود آتش جهنم، در بینی مؤمن با هم جمع نمی شود.(4)

وقتی خدا از بنده ای بدش بیاید، نی لبکی از خنده در قلبش می گذارد تا آنکه قلب را بمیراند و خدای تعالی خوش حالان را دوست ندارد.(5)

3. گریه، سفارش پروردگار به پیامبران است، در آنجا که خدای تعالی به عیسی(ع) فرموده است:

ای عیسی! برای من گریه کن و دل خاشع [برایم] بیاور! بر قبور مردگان بایست و ایشان را با صدای بلند بخوان! شاید موعظه خودت را از ایشان بگیری و بگو من به زودی به ایشان ملحق می شوم. از چشمانت برایم اشک فرو بریز و دلت را برایم خاشع گردان. ای عیسی! در حالت های سخت، از من

ص: 45

کمک بخواه! زیرا من انسان های افتاده را کمک می کنم و درماندگان را پاسخ می گویم و من مهربان ترین مهربانانم.(1)

همانا همه چیز در برابر مؤمن خاشع است. اگر مؤمن دلش را برای خدا خالص کند، خدا همه چیز، حتی خزندگان و درندگان زمین و پرندگان آسمان را از او می ترساند.(1)

سید بن طاووس، از دانشمندان و عارفان بزرگ شیعه، پس از نقل حدیث اخیر، داستان هایی را به عنوان شاهد مثال نقل می کند که برخی از آنها برای خودش اتفاق افتاده است. در اینجا به چند نمونه از این داستان ها اشاره می کنیم:

اول - [سید بن طاووس:] من نماز مغرب را در خانه ام در حلّه می خواندم، ناگهان ماری آمد و داخل پارچه ای شد که در جای سجده ام بود. تا وقتی نماز را تمام کردم، آن مار متعرض من نشد. بعد از پایان نماز، او را کشتم.

دوم - علی زاهد، از فرزندان امام حسن مجتبی(ع)، به نماز ایستاده بود که ناگهان ماری بزرگ از بالای کوهی سرازیر شد و از جامه های او بالا رفت. سپس از گردنش وارد بدنش شد و از زیر لباس او بیرون رفت، ولی در حال وی تغییری پیدا نشد.

سوم - علی بن عاصم زاهد، به زیارت امام حسین(ع) در کربلا رفته بود و این در زمانی بود که هنوز در آنجا بنایی ساخته نشده بود. او مشغول زیارت بود که ناگهان درنده ای وارد شد. وی با دیدن پای ورم کرده آن حیوان که شاخه ای در آن فرو رفته بود، جلو رفت و آن شاخه را بیرون کشید. سپس پای حیوان را فشار داد و مقداری از عمامه خود را پاره کرد و بر آن بست و آن حیوان درنده کسی را آزار نداد.(2)

بنابراین، بهترین و بلکه تنها راه چیره شدن بر ترس های ناپسند که زندگی را بر انسان تلخ می کنند، ترس از خداست؛ زیرا کسی که خدا را به شایستگی

ص: 47

شناخته است و از او بیم دارد، از غیر الله نمی ترسد. خداوند به او هیبت و عزتی عطا می کند که همگان از آسیب رساندن به وی می ترسند و با دیده تعظیم و احترام به او می نگرند. یکی از یاران امیر مؤمنان، علی(ع) در توصیف آن حضرت می گوید:

به خدا سوگند که با وجود نزدیکی او به ما و نزدیکی ما به او، چنان هیبتی داشت که نمی توانستیم با او صحبت کنیم و چنان عظمتی داشت که نمی توانستیم به چشمانش نگاه کنیم.(1)

فَرَزْدَق، شاعر معروف عرب، در وصف امام زین العابدین(ع) سروده است:

یغْضی حَیاءً و یغْضی مِنْ مَهَابَتِهِ

فَمَا یکَلَّمُ إلاَّ حِینَ یبْتَسِمُ(2)

او چنان باحیاست که دیدگان خود را فرو می اندازد و چنان مهابت دارد که در برابر او دیدگان فرو می افتند و جز هنگامی که تبسم می کند، کسی را یارای سخن گفتن با او نیست.

نی ز دریا ترس و نی از موج و کف

چون شنیدی تو خطاب لا تخف(3)

لا تَخَفْ دان چون که خوفت داد حق

نان فرستد چون فرستادت طبق

خوف آن کس راست، کاو را خوف نیست

غصه آن کس را، کِش اینجا طوف نیست(4)

برخی از استادان حوزه نقل کرده اند که امام خمینی4 فرموده بود: «والله من در زندگی جز از خدا از کسی نترسیده ام و حتی آن شبی که مرا برای زندان به تهران می بردند، خودِ مأموران می ترسیدند، ولی من نمی ترسیدم».(5)

ص: 48

یادآوری این نکته هم خالی از لطف نیست که این ثمره خوف از خداوند، هرگز در اسلام هدف تلقی نمی شود؛ یعنی اسلام نمی گوید از خدا بترسید تا در چشم مردم عزت و هیبت داشته باشید؛ چراکه چنین چیزی خلاف روح ادیان آسمانی و در حقیقت نوعی خودخواهی است، نه خداپرستی. این موضوع به عنوان یکی از آثار طبیعی خوف ذکر شده است تا ارزش خوف آشکارتر شود. به بیان دیگر، اسلام مانند آیین مرتاضان نیست که سختی ها و مشقت های فراوان بر خود تحمیل می کنند تا قدرت نفسشان فراطبیعی شود و به منافع مادی برسند، بلکه اهمیت خوف در اسلام در درجه اول به این دلیل است که انسان را به خشنودی خداوند و سعادت اخروی می رساند و برکات دیگر آن، در پی این اثر به دست می آید.

عزیز بودن در چشم مردم و هیبت اجتماعی، سرمایه ای ارزنده برای انسان است که اگر آن را نداشته باشد، زندگی اجتماعی اش مختل خواهد شد؛ زیرا انسان بدون آبرو و اعتبار نمی تواند زندگی و روابط اجتماعی سالمی داشته باشد. بنابراین، اصلاح رابطه بنده با خداوند از طریق خوف و فرمان برداری از او، سبب اصلاح رابطه بنده با دیگران نیز خواهد شد و این حقیقت، مصداقی از کلام امیر سخن، علی(ع) است که فرمود:

مَنْ أَصْلَحَ مَا بَینَهُ وَ بَینَ اللَّهِ، أَصْلَحَ اللَّهُ مَا بَینَهُ وَ بَینَ النَّاسِ وَ مَنْ أَصْلَحَ أَمْرَ آخِرَتِهِ، أَصْلَحَ اللَّهُ لَهُ أَمْرَ دُنْیاهُ.(1)

کسی که رابطه خود و خدا را اصلاح کند، خداوند آنچه را بین او و مردم است، اصلاح می کند و هر کس کار آخرتش را اصلاح کند، خداوند کار دنیایش را درست می کند.

فضیلتی اجتماعی نیز هست که آثار و برکات اجتماعی فراوانی نیز در پی دارد. روحیه زهد، بر اقتصاد، سیاست و فرهنگ جامعه، اثری ژرف می گذارد. ترک رویّه مصرف گرایی، اسراف و تبذیر و هدر دادن سرمایه های ارزشمند اجتماع - که یکی از مشکلات جدی جامعه ماست - و دوری کردن مردم و برخی مسئولان از اشرافی گری و در پی ترک اینها، افزایش سطح انفاق در جامعه، نمونه هایی از آثار و برکات زهد و ساده زیستی و قناعت است که خود روحیه زهد هم از برکات ترس از خداوند است. بی تردید، اگر زهد ورزی در میان افراد جامعه رواج یابد و از تجمل گرایی و اشرافی گری دست بردارند، دیگر از فخرفروشی ها و نزاع های خانمان برانداز دنیایی خبری نخواهد بود.

از قانون وجود نداشته باشد، ولی اگر ضمانت اجرایی درونی خوف از خدا تحقق یابد، در همه حال، انگیزه اطاعت در شخص وجود دارد و چه در خلوت و چه در جَلوت، خود را به زشتی ها نخواهد آلود.

بنابراین، شایسته است که دولتمردان اسلامی به جای سرمایه گذاری و صرف هزینه های گزاف برای گسترش دستگاه های امنیتی و قضایی، از راه تقویت باورهای دینی مردم مانند خوف از خدا و عذاب آخرت، جنبه های مذهبی و فرهنگی جامعه را توسعه دهند. در این صورت، با هزینه اقتصادی کمتری، دنیا و آخرت مردم آباد خواهد شد و نگرانی های دولتمردان اسلامی از نابهنجاری های اجتماعی و فرهنگی نیز کاهش خواهد یافت. بهترین نمونه این امر، جامعه مدنی دوران پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است. پیش از آن حضرت، انواع نابهنجاری های اجتماعی همچون بت پرستی، جنگ و خون ریزی و قتل، زنده به گور کردن دختران، راهزنی، فحشا و منکرات، شراب خواری، رباخواری و خوردن مال یتیم، در سرزمین حجاز رواج داشت. پس از بعثت پیامبر اسلام و تربیت های عالی آن اسوه اخلاق و فضیلت و صاحب خُلق عظیم، با صرف کمترین قوه قهریه، در مدت زمان اندکی جامعه ای بر اساس ایمان و فضیلت و خداترسی بنا نهاده شد و بسیاری از آن نابهنجاری ها از جامعه رخت بربست و جای خود را به خداپرستی و احترام به حقوق دیگران و مهربانی و گذشت داد. آثار و برکات آن جامعه نبوی، تا هم اکنون نیز در دنیا ادامه داشته و خواهد داشت.

دیگر نمونه موفق این مسئله، در یکی از بندهای زندان قم اتفاق افتاده است. در آنجا عده ای از طلبه های روان شناس، با عملی ساختن اصول روان درمانی و بهره گیری از اخلاق و اعتقادات اسلامی درباره بزهکاران و حتی مجرمان خطرناک، درصد بالایی در کاهش بزهکاری، موفق شدند و به

ص: 51

گواهی آمار، اکثر قریب به اتفاق زندانیان، پس از آزادی از زندان، دیگر سراغ بزهکاری نرفته بودند.

علی(ع) و دیگر امامان معصوم(ع)، اصحاب بزرگ پیامبر و امام علی(ع)، همچون عمار، سلمان، مقداد، ابوذر، علمای بزرگ اسلام از صدر اسلام تاکنون و عارف بزرگ زمان، امام خمینی رحمه الله و نیز بسیاری دیگر از مؤمنان حقیقی که شرح حالشان در کتاب ها آمده است، نمونه هایی عینی از جمع بین خوف و رجا و احساس مسئولیت در عرصه اجتماع هستند که مجال شرح حال تک تک آنها نیست.

زمان [ادای] امانتی فرا رسیده است که خداوند بر آسمان ها و زمین عرضه داشت و آنها از پذیرش آن ابا کردند و از آن بیم داشتند.(1) نمی دانم آیا آنچه بر دوشم نهاده اند، خوب ادا می کنم یا نه؟(2)

امام صادق(ع) نقل می کند که آن حضرت در اواخر عمر مبارکش، هر شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند.(3) امام باقر(ع) نیز نقل فرموده است او پانصد نخل خرما داشت که هر شبانه روز در کنار هر نخل، دو رکعت نماز می خواند.(4) پس از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، علی(ع)، برجسته ترین نمونه خوف از خدا در همه مراحل زندگی، از جمله در عبادت و بندگی خداوند بود.

نوف بُکالی می گوید:

شبی در خدمت امیر مؤمنان، علی(ع) بودم. ناگاه از بستر خوابش برخاست و ستارگان را نگریست. سپس این آیات از سوره آل عمران را خواند: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ...»(5) و فرمود: ای نوف! خوابی یا بیدار؟ گفتم: بیدارم ای امیر مؤمنان! پس فرمود: ای نوف! خوشا به حال زاهدان در دنیا و راغبان به آخرت؛ اینان زمین را فرش و خاکش را بستر و آبش را گوارا و قرآن را لباس ملازم و دعا را لباس زینت خود قرار دادند. سپس دنیا را به شیوه حضرت مسیح(ع) رد کردند. ای نوف! خداوند به حضرت عیسی بن مریم(ع) وحی کرد که به بنی اسرائیل بگو: داخل خانه ای از خانه های من نشوند، مگر با دل های پاک و لباس های پاکیزه و زبان های راستگو و نیز آنان را آگاه کن که دعای هر کسی را که حقی از بندگانم بر او باشد، مستجاب نمی کنم... .(6)

روزی معاویه از ضَرار بن حمزه - از یاران امام علی(ع) - خواست که آن حضرت را برای او توصیف کند. ضرار در پاسخ گفت: گواهی می دهم، شبی

ص: 54

از شب ها که تاریکی پرده برافکنده بود، او را دیدم که در محرابش ایستاده و محاسنش را به دست گرفته بود و همچون مارگزیده به خود می پیچید و چون اندوهگینان می گریست و می گفت:

ای دنیا، ای دنیا! از من دور شو. آیا خود را به من می نمایانی یا به من مشتاق شده ای؟ هنگام فریبت نزدیک مباد! هیهات، دیگری را بفریب، مرا به تو نیازی نیست. تو را سه طلاقه کرده ام که دیگر در آن بازگشتی نیست. عمرت کوتاه و آرزویت ناچیز است. آه، از کمی ره توشه و درازی راه و دوری سفر و بزرگی منزلگاه!(1)

کردند، ولی ایشان سر از سجده برنداشت تا آنکه آتش را خاموش کردند. از ایشان پرسیدند: چه چیزی شما را از توجه به آتش سوزی خانه تان باز داشت؟ فرمود: «آتش بزرگ تر (دوزخ)، مرا از توجه به این آتش باز داشت!»(1)

اصمعی نیز می گوید: خانه کعبه را طواف می کردم که دیدم جوانی به پرده های کعبه چنگ زده است و می گوید: «چشم ها خفته اند و ستارگان بالا آمده اند و تو پادشاهِ زنده قیّوم هستی. پادشاهان، درهاشان را بسته و نگهبانان بر آن گماشته اند، درحالی که درگاه تو برای سؤال کنندگان باز است. آمدم تا با نظر رحمت به من بنگری ای مهربان ترین مهربانان».

اصمعی می گوید: دنبال آن شخص رفتم، دیدم زین العابدین(ع) است.(2)

دستگیر کردند و از قم به تهران بردند، امام در مسیر راه، نماز شبشان را ترک نکردند. یکی از مأموران به ایشان گفته بود: ما به شدت تحت تأثیر نماز امام قرار گرفتیم. حتی یکی از آنها با دیدن نماز شب امام، تا تهران گریه کرده بود.(1)

«سبوحٌ قدوسٌ رب الملائکة و الروح»(1) سر داده بودند. صدایش آهنگی آسمانی یافته بود و غرق در عوالمی بود که گویا دیگر در زمین نبود و حضور مرا نیز در آنجا به کلی از یاد برده بود و من مات و مبهوت آن صحنه ملکوتی بودم که ایشان ناگاه به خود آمد و من هم به خود آمدم، درحالی که دودی غلیظ همه حجره و صندوق خانه را گرفته بود و در آن عالم حیرت، همه بادمجان ها در تابه سوخته و ذغال شده بود. آخوند هم بدون اینکه چیزی از آن حال و جذبه به روی خود بیاورد، فرمود: آقا رحیم، بادمجان سوخت؟ طوری نیست، امشب هم حاضری می خوریم!(2)

در نمازم خم ابروی تو در یاد آمد

حالتی رفت که محراب به فریاد آمد ج

از من اکنون طمع صبر و دل و هوش مدار

کان تحمل که تو دیدی، همه بر باد آمد

حافظ

ص: 60

داشتن به مال مردم است. به هر حال، در معنای امید با این کاربرد، واژه طمع نیز نهفته است. در قرآن کریم، گاهی واژه رجا و گاه واژه طمع در برابر خوف قرار داده شده است که این مسئله نشان می دهد در واژه طمع، معنای رجا یا امید نهفته است.

دو- أمَ-ل: این واژه نیز به معنای رجاست.(1) البته برخی أمل را به معنای آرزوی دور(2) یا آخرین آرزو(3) دانسته اند. بنابراین، أمل نوع خاصی از امید یا رجاست.

سه - حسن ظن: این واژه ترکیبی نیز در روایات گاهی مرادف واژه رجا به کار رفته است که در فارسی معادل «خوش گمانی» یا «پندار نیک» است و شاید بتوان آن را معادل واژه «خوش بینی» هم دانست.

نمی بینند. ازاین رو، حضرت علی(ع) در دعای کمیل تنها سرمایه خود را امید معرفی می کند.(1) مولوی هم می گوید:

داعی هر پیشه اومید است و بوک(2) ج

گرچه گردنْشان ز کوشش شد چو دوک

بامدادان چون سوی دکّان رود

بر امید و بوک روزی می دود

بوک روزی نَبْوَدت چون می روی

خوف حرمان هست تو چونی(3) قوی

خوف حرمان ازل در کسب لوت

چون نکردت سست اندر جست وجوت

گویی ارچه خوف حرمان هست پیش

هست اندر کاهلی این خوف بیش

هست در کوشش امیدم بیشتر

دارم اندر کاهلی افزون خطر(4)

امیر مؤمنان، علی(ع) می فرماید: «حسن ظن بنده به خداوند سبحان به مقدار رجای اوست».(1)

برخی از روان شناسان، خوش بینی را چنین معنا کرده اند: «انتظاری تعمیم یافته برای رخ دادن پیامدهای خوب به هنگام برخورد با مشکلات در حیطه های مهم زندگی.»(2) آنها تفاوت امید و خوش بینی را در این دانسته اند که امید، به رفتار هدفمند مربوط می شود و خوش بینی فراتر از آن است. امید به این معناست که فرد با استفاده از مهارت ها و توانایی های خود، یا شاید با پافشاری، مسیر رسیدن به هدفش را پیدا کند.(3) روان شناسیِ مثبت گرا با مقایسه تجربی و آماری افراد خوش بین و بدبین، به نتایج جالب توجهی دست یافته است، مانند:

یک - افراد خوش بین، از سلامت جسمی و روانی بیشتری برخوردارند و به رفتارهای تقویت کننده سلامتی می پردازند، درحالی که ناامیدی می تواند به دستگاه ایمنی بدن آسیب وارد کند و بدبینی و ناامیدی موجب افسردگی می شود.(4)

دو- برخلاف افراد بدبین و ناامید که به تسلیم شدن در برابر مشکلات گرایش دارند، افراد خوش بین و امیدوار به پافشاری و مقاومت در برابر مشکلات تمایل دارند. ریشه این امر، به سبک های تبیینی افراد برمی گردد. افراد خوش بین، مشکلات و شکست ها و ناملایمات را گذرا و وابسته به موقعیتی ویژه و در نتیجه، ناشی از عاملی خارجی می دانند.(5)

سه - بدبینی مانع پیشرفت، و خوش بینی عاملی برای پیشرفت است. پژوهش ها نشان داده است که دانش آموزان خوش بین، نمره های بهتری در

ص: 64

آزمون استعداد تحصیلی به دست می آورند. خوش بینی، انگیزه عملکرد را فراهم می کند.(1) روان شناسیِ مثبت گرا به افراد کمک می کند تا توانمندی ها و شایستگی های خود را پرورش دهند و یکی از عناصری که برای رسیدن به این هدف بر آن تأکید می شود، خوش بینی است.(2)

چهار- خوش بینی سبب بهبود روابط میان فردی و همچنین محبوبیت اجتماعی می شود.(3) به طور خلاصه می توان گفت: مکتب روان شناسی معاصر، بدبینی و ناامیدی را زمینه پیدایش ناراحتی های روانی، و خوش بینی را عامل مقاومت و کام یابی می داند و ازاین رو، به خوش بینی توجه ویژه ای کرده است. اینک با روشن شدن اهمیت و جایگاه خوش بینی و امید در روان شناسی، اهمیت و آثار امید را از دیدگاه تربیت دینی بررسی می کنیم.

سوگند به خدایی که معبودی جز او نیست، هرگز خوبی دنیا و آخرت به هیچ مؤمنی داده نمی شود، جز به سبب خوش گمانی اش به خدا و امیدواری اش به او و خوش خلقی و خودداری او از غیبت مؤمنان؛ و سوگند به خدایی که معبودی جز او نیست، خدا هیچ مؤمنی را پس از توبه و استغفار عذاب نمی کند، مگر به سبب بدگمانی اش به خدا و کوتاهی اش در امیدواری به او، و بدرفتاری و غیبت او از مؤمنان.

و سوگند به خدایی که معبودی جز او نیست، گمان هیچ بنده ای نسبت به خدا نیکو نشود، جز اینکه خدا نزد گمان بنده مؤمن خود باشد (یعنی هرگونه به او گمان برد، خدا همان گونه با او رفتار می کند)؛ زیرا خداوند کریم است و همه خیرها به دست اوست. او از اینکه بنده مؤمنش به او گمان نیک برد و او برخلاف گمانش با وی رفتار کند، حیا می کند. پس به خدا خوش بین باشید و به سویش رغبت کنید.(1)

امیر مؤمنان، علی(ع) نیز فرمود:

کسی که خداوند سبحان را پناهگاه امید خود قرار دهد، خداوند کار دین و دنیای او را کفایت می کند. کسی که خداوند را آرزوی خود قرار دهد، به نهایت آرزو و امید دست می یابد.(2)

به خداوند گمان نیکو ببر که خداوند عزّوجلّ می فرماید: من نزد گمان بنده مؤمنم هستم؛ اگر گمان خوب ببرد، خوب می بیند و اگر بد باشد، بد می بیند.

این مضمون در روایات اهل سنت نیز آمده است.(1) همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گمان نیک به خداوند را بهای بهشت خوانده است. «لا یمَوتُنَّ أحَدَکُم إلّا وَ هُوَ یَحسُنُ الظَّنَ بِاللهِ فَإنَّ حُسنَ الظَّنِ بِالله ثَمَنُ الْجَنَّةِ؛ احدی از شما نمیرد، مگر اینکه گمان نیکو به خداوند برد، به درستی که گمان نیکو بهای بهشت است.» (2) این موضوع، یکی از شرط های رسیدن به خیر دنیا و آخرت معرفی و گفته شده که چون خداوند کریم است و همه خیرها به دست اوست، از اینکه بنده باایمانش به او گمان نیک برد و او برخلاف گمان و امید بنده اش با وی رفتار کند، حیا می کند. امیر مؤمنان، علی(ع) بدگمانی به خداوند را یکی از اسباب عذاب و همچنین مایه زیان کاری و شقاوت بندگان بیان کرده است. (3) امام باقر(ع) می فرماید:

هیچ بنده ای نیست که به خداوند گمان نیک ببرد، مگر اینکه خداوند نزد گمان اوست. این همان حقیقتی است که خداوند در قرآن کریم بیان داشته [که در روز قیامت پس از افکندن کافران در جهنم، خطاب به آنها گفته می شود]: «ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرْداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرین ؛ این همان گمان [بد]ی است که به پروردگارتان بردید، شما را هلاک کرد، پس از زیان کاران شدید». (فصلت: 23)(4)

دعایش مستجاب نشود. انسان موحد همواره به این نکته توجه دارد که همه کارها به دست خداست و خداوند سبب ساز است و هرچه از دیگران به انسان برسد، عامل اصلی آن خداست. از این رو، به دیگران جز به چشم اسباب نمی نگرد و اگر جز این باشد، انسان گرفتار نوعی شرک نهان است که مانع استجابت دعا می شود و آن که به کسی جز خدا امید داشته باشد، خداوند، او را به همو وامی گذارد. امام علی(ع) فرمود: «اگر یکی از شما بخواهد که از خداوند چیزی درخواست نکند مگر اینکه به او عطا کند، باید از مردم ناامید باشد و جز به خداوند سبحان امید نداشته باشد.»(1) چنان که آن حضرت در مناجات خود با پروردگار در دعای کمیل، پیش از طرح خواسته خود عرضه می دارد: «إلهی وَ رَبّی مَنْ لی غَیْرُک؛ خدایا! من جز تو که را دارم؟!»

امام صادق(ع) نیز فرموده است:

هرگاه یکی از شما بخواهد که اگر از خدا چیزی خواست، خدا به او بدهد، باید از همه مردم ناامید شود و جز به خداوند امید نداشته باشد که اگر خداوند چنین چیزی را از دلش بداند، هرچه بخواهد به او عطا می کند.(2)

بِاللَّهِ أَنْ لَا تَرْجُوا إِلَّا اللَّهَ وَ لَا تَخَافَ إِلَّا ذَنْبَک؛ خوش گمانی به خدا این است که [به کسی] جز او امید نداشته باشی و جز از گناهت نترسی». (1)

جز به خشنودی و خشم ایزد و پیغمبرش

من ندارم در دلم از کس، نه خوف و نه رجا(2)

همچنین آن حضرت فرمود:

در یکی از کتاب ها [ی آسمانی] خوانده ام که خدای تبارک و تعالی می فرمود: به عزت و جلالم و مجد و رفعتم و بر عرشم سوگند! که هر آرزومندی از مردم را که آرزویش به جز خودم باشد، آن را با نومیدی قطع می کنم و نزد مردم جامه خواری به تنش می پوشانم، و او را از قربم دور می کنم و از فضلم کنار می زنم!

آیا در سختی ها به جز من امید دارد، با اینکه همه سختی ها به دست من است؟! به دیگری امید دارد و با این اندیشه درِ دیگری را می کوبد، با اینکه کلید درهای بسته به دست من است و درِ خانه ام برای هر که مرا بخواند، باز است! چه کسی در گرفتاری هایش به من امید داشت و من راهش را بریدم؟ چه کسی برای امر بزرگی به من امیدوار شد و من امیدش را از خودم بریدم؟ آرزوهای بندگانم را پیش خود نگه داشتم و آنان به نگه داری من خشنود نشدند و آسمان های خود را از کسانی پُر کردم که از تسبیحم خسته نمی شوند و به آنان فرمان دادم که درهای میان من و بندگانم را نبندند، اما آنان به گفته ام اعتماد نکردند! آیا نمی داند هر که گرفتار یکی از پیشامدهای بد من شد، احدی جز من، جز به اجازه من، نتواند آن را برطرف کند؟ او را چه شده که به من بی اعتناست؟

به جودم چیزهایی به او دادم که از من نخواسته بود، سپس از او گرفتم و او بازگرداندنش را از من نخواست و از دیگری خواست! آیا معتقد است من که پیوسته ناخواسته می دهم، اگر از من بخواهند نمی دهم؟ آیا بخیلم که بنده ام مرا

ص: 69

بخیل می شمارد؟ آیا جود و کرم، ویژه من و گذشت و رحمت به دست من نیست؟ آیا من محل آرزوها نیستم؟ پس کیست جز من که آنها را دریغ دارد؟

آیا آنها که به غیر من امید دارند نمی ترسند؟ اگر همه اهل آسمان ها و زمینم آرزو کنند و به هر یک به قدر آرزوهای همه بدهم، از فرمانروایی ام به اندازه عضو موری کم نشود؟ و چگونه کم شود فرمانروایی ای که من سرپرست آنم؟ بدا به حال ناامیدان از رحمت من و بدا به حال کسی که مرا نافرمانی کند و مراقبم نباشد!(1)

امام صادق(ع) در تفسیر آیه «وَ ما یؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ؛ بیشتر مردم به خدا ایمان نمی آورند، مگر اینکه برای او شریک قرار می دهند.» (یوسف: 106) فرمود:

این مانند آن است که کسی بگوید: اگر فلانی نبود، هلاک می شدم و اگر فلانی نبود، به چنین و چنان نمی رسیدم و اگر فلانی نبود، خانواده ام از دستم می رفت. آیا نمی بینی او برای خدا که روزی اش می دهد و از او ناخوشی ها را دفع می کند، در فرمانروایی اش شریک قرار داده است؟

راوی پرسید: پس چه بگوید؟ [آیا رواست اگر چنین بگوید:] اگر خدا به سبب فلانی به من نعمت نداده بود، هلاک می شدم. فرمود:

اگر این چنین و مانند آن بگوید، اشکالی ندارد.(2)

همچنین فرمود:

هنگامی که یکی از شما بخواهد هر چیزی که از خدا می طلبد به او بدهد، باید از مردم ناامید شود و جز به آنچه نزد خداست، امیدی نداشته باشد. خداوند وقتی این را از دل او ببیند، هر چه وی بخواهد، عطایش می کند.(1)

امام سجاد(ع) نیز فرمود:

من همه خوبی را در قطع امید از آنچه در دست مردم است، دیدم و کسی که به مردم در چیزی امید نداشته باشد و همه کارهایش را به خدا واگذارد، خداوند در همه چیز به او پاسخ می دهد.(2)

خداوند متعال به حضرت عیسی(ع) وحی کرد:

همچون غمگین غرق شونده ای که فریادرسی ندارد، مرا بخوان. ای عیسی! از من درخواست کن و از کسی جز من مخواه که در این صورت، درخواست نیکو از تو و پاسخ نیکو از من است.(3)

می پذیرد. او از ناتوانی بشر در برابر وسوسه های نفْس و شیطان آگاه است، ازاین رو راه توبه را برای همیشه بر روی بندگان باز گذارده است.

باز آی، هر آنچه هستی، باز آی

گر کافر و گبر و بت پرستی، باز آی

این درگه ما درگه نومیدی نیست

صد بار اگر توبه شکستی، باز آی

عراقی

نومید نساخته است، بلکه بازگشت تو را از گناه، حسنه و نیکی قرار داده. گناه و بدی ات را یک، و نیکی ات را ده برابر به شمار آورده و درِ توبه و بازگشت و عذرخواهی را به رویت گشوده است. آنگاه که ندایش کنی، بشنود و چون با او نجوا نمایی، سخنت را می داند.

پس حاجتت را به سوی او می بری و در پیشگاه او خود را، آن چنان که هستی، نشان می دهی. هرگاه بخواهی، با او درد دل می کنی و ناراحتی و مشکلاتت را در برابرش می نهی.

از او در کارهایت یاری می جویی و از گنجینه های رحمتش چیزهایی می خواهی که جز او کسی توان دادن آن را ندارد؛ از عمر طولانی، تندرستی و وسعت روزی.(1)

یکی از آیات کمرشکن برای شیطانِ وسوسه گر و از بهترین مژده ها برای بندگان توبه کار، این آیه کریمه است که به بندگان مژده می دهد در صورت استغفار، گناهانشان آمرزیده می شود:

قُلْ یا عِبادِی الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ. (زمر: 53)

[ای پیامبر! از جانب من] بگو: ای بندگان من که بر خود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.

از امام صادق(ع) روایت شده است که چون این آیه نازل شد، ابلیس بالای کوه ثور در مکه رفت و بلندترین فریادش را بر مردان نیرومند خود سر داد. همه گردش جمع شدند و گفتند: آقای ما! برای چه ما را دعوت کردی؟ گفت: این آیه نازل شده است، چه کسی مأمور [گمراه کردن آدمیان از عمل به این آیه] است؟ مردی قوی برخاست و گفت: من چنین و چنان می کنم. ابلیس گفت: تو نمی توانی. دیگری برخاست و مانند آن را گفت و همان جواب را شنید. یکی از شیطان ها به نام وسواس خناس گفت: من برای آنم. گفت: با چه؟ گفت: به آنان وعده می دهم و در آرزو می اندازم تا در گناه افتند. چون در گناه افتادند، استغفار را از یادشان می برم. گفت: «تو مأمور آن باش» و تا روز قیامت، او را بر آن گماشت تا با وسوسه های خود، بندگان را از عمل به این آیه بازدارد.(1)

و از او پرسید که چه می کند؟ زن اعمالش را بازگو کرد. حضرت داوود دید که کارهای او همانند کارهای دیگر مردم است. پس از نیت او پرسید. آن زن پاسخ داد: من در هر حالی بودم و خداوند حالم را دگرگون می کرد، به آن حال نو خوش حال تر بودم. حضرت داوود(ع) فرمود: پندار نیک تو نسبت به خداوند عزّوجلّ سبب شده است که در بهشت هم درجه من باشی.(1)

امام رضا(ع) به نقل از پدرانش(ع)، از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت می کند:

چون قیامت برپا شود، خداوند عزّوجلّ بر بنده مؤمنش متجلی می شود و او را بر تک تک گناهانش آگاه می کند. سپس او را می آمرزد، بی آنکه فرشته مقرب یا پیامبر مرسلی را باخبر گرداند و آنچه را بنده ناخوش دارد که کسی از آن باخبر شود، بر او می پوشاند. سپس به بدی های او می گوید نیکی باشید. [بدی های او را به نیکی تبدیل می کند].(1)

البته کمترین شرط برخوردار شدن از چنین رحمتی این است که بنده، مؤمن حقیقی باشد و نیز با توجه به مجموع آیات و روایات درباره جزا در قیامت، می توان گفت این مطلب برای همه مؤمنان نیست، بلکه برای عده خاصی از آنان اتفاق خواهد افتاد که ویژگی برجسته ای داشته باشند که در این روایت نیامده است.

اوست. چون نامه عمل را به بنده عرضه می کنند، نگاهی به آن می اندازد و نخستین چیزی که می بیند بدی هایش است، پس رنگش دگرگون می شود و شانه هایش می لرزد و بسیار می ترسد. سپس چون نیکی هایش را نشانش می دهند، چشمش روشن و دلش شاد می شود و با دیدن آنچه خداوند از ثواب به او عطا کرده است، خوش حالی اش بیشتر می شود. آنگاه خداوند متعال به فرشتگان می گوید: صحیفه هایی که اعمال ناکرده آنان در آن است، بیاورید. آنها را [می آورند و اعمالشان را] می خوانند. مؤمنان [با شنیدن اعمال ثبت شده در این صحیفه ها] می گویند: به عزتت سوگند که تو می دانی ما چیزی از اینها را انجام نداده ایم! خداوند در پاسخشان می گوید: راست می گویید، ولی آنها [اعمالی است که قصد انجامش را داشتید و] نیت کردید و ما آنها را برایتان نوشتیم. سپس بر آن اعمال پاداش داده می شوند. (1)

خود را از مکر خدا ایمن نمی داند.» (اعراف: 99) و برای بدترین این امت نیز از رحمت خدا نومید مباش؛ چراکه خداوند سبحان می فرماید: «إِنَّهُ لا ییأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکافِرُونَ؛ به راستی که جز قوم کافر از رحمت خدا ناامید نمی شوند». (یوسف:87)(1)

مَنْ أصابَ فِی الدُّنیا ذَنباً فَعوقِبَ بِه فَالله أَعْدَلُ مِنْ أنْ یُثْنیّ عُقوبَة علی عَبْدِه وَ مَنْ أذْنَبَ ذَنباً فِی الدُّنیا فَسَتَرَه اللهُ عَلیهِ وَ عَفا فَاللهُ أکْرَمُ مِنْ أنْ یَعُودَ فِی شیءٍ إذا عَفا عَنه.(1)

خداوند، عادل تر از آن است که کسی را که در دنیا مرتکب گناهی شده و به خاطر آن، مجازات [الهی] شده، دوباره [در قیامت] مجازات کند و بزرگوارتر از آن است که گناه بنده ای را که در دنیا آن را پوشانده و از او درگذشته، دوباره به آن برگردد [و بخواهد او را مجازات کند].

خواهند کرد، اما اگر بیم و امید و تشویق و تنبیه با هم باشد، در علم و عمل به درجات عالی خواهند رسید.

یکی از مشکلات آموزش و پرورش در دنیا و از جمله در ایران، این است که در زمینه تشویق و تنبیه دانش آموزان، همواره یا راه افراط پیموده است یا راه تفریط. زمانی به دلیل تنبیه شدید دانش آموزان، مدرسه و معلم ترسناک ترین چیزها برای آنها بود، ولی امروزه در پی نظریه های روان شناسان رفتارگرا مانند اسکینر، بر ترک تنبیه به شدت تأکید می شود، تا جایی که گاه بی احترامی به معلم و جدّی نگرفتن درس و مدرسه، امری طبیعی و عادی به شمار می رود. ازاین رو، به نظر می رسد در این زمینه، باید راه میانه ای در پیش گیریم که نه سیخ بسوزد و نه کباب.

همین مطلب در سیاست و زمامداری نیز مطرح می شود. اگر زمامداران جامعه تنها از ابزار خوف و تهدید استفاده کنند، به فردی مستبد تبدیل خواهند شد که در دل افراد جامعه محبوبیت ندارند و مردم از صمیم دل از دستورهای آنان پیروی نخواهند کرد. اگر هم تنها نرمش نشان دهند و مردم را تشویق کنند و به آنان امید دهند، کسی خریدار حرف هایشان نخواهد بود. حال اگر از ابزار بیم و امید یا خوف و رجا با هم استفاده شود، تلاش ها در اداره جامعه با توفیق همراه خواهد شد.

در عرصه تبلیغ دینی نیز خوف و رجا همواره دو شیوه مهم تبلیغ در همه ادیان آسمانی بوده است و این کارکرد مشترک میان خوف و رجاست. پیامبران الهی، هم در تربیت مردم و هم در تربیت نفس خود، از این دو شیوه استفاده می کرده اند. در قرآن کریم، از دو شیوه مهم همه پیامبران در تبلیغ دین یاد شده که آن دو روش عبارتند از روش «تبشیر»؛ یعنی بشارت و مژده دادن به پاداش های خدا و «إنذار»؛ یعنی بیم دادن و ترساندن از کیفر خداوند.

ص: 81

خداوند در قرآن، همه پیامبران الهی و پیشاپیش آنها، پیامبر خاتم را مُبشّر و نذیر(1) می نامد. «تبشیر، به معنای بشارت دادن به عطایایی است که پس از بر دوش گرفتن تکالیف، به فرد ارزانی خواهد شد و مظهری از فضل و رحمت خداست».(2)

خوف، بیشتر در بازداری انسان از بدی ها و هوس ها و گناهان نقش دارد و بهترین کاربرد نیروی ترس در انسان هم همین نوع آن است. رجا نیز بیشتر، نقش انگیزش و تشویق انسان بر اطاعت و انجام خوبی ها را ایفا می کند. خوف و رجا همچون رگ زنی عمل می کند که از طرفی رگ می زند و از طرفی مرهم می گذارد:

درشتی و نرمی به هم در بهْ است

چو فاصِد(3) که جراح و مرهم نِه است

در قرآن کریم معمولاً هر جا از عذاب خداوند و آتش دوزخ سخن به میان آمده، در کنار آن از رحمت خداوند و نعمت های بهشت نیز یاد شده است. در دعاهای نورانی اهل بیت(ع) نیز هر جا که ترس از عذاب خداوند آمده، امید به رحمت او نیز در کنار آن آمده است. امیر مؤمنان، علی(ع) می فرماید:

فقیه، فقیه کامل، کسی است که مردم را از رحمت خداوند نومید نکند و از عذابش ایمنشان نکند و به آنان اجازه معصیت خدا را ندهد.(4)

بنابراین، همراه کردن نیش انذار و نوش تبشیر، راهکاری است که همه مبلّغان دین، از پیامبران و امامان و عالمان و واعظان و خطیبان، به آن توجه داشته اند و رسانه های تبلیغی نیز باید آن را در نظر داشته باشند.

ص: 82

چنان که برخی از عرفا هم اشاره کرده اند، امید به تنهایی ممکن است سبب ترک عمل و ترس به تنهایی ممکن است سبب ناامیدی شود، ولی چون این دو با یکدیگر همراه شوند، هر یک، دیگری را تعدیل می سازد.(1) به دیگر سخن، خوف به تعدیلِ رجا و رجا به تعدیلِ خوف کمک می کند و در نتیجه، انسان ساخته می شود؛ همچون خشت های به کار رفته در دو ضلع یک هرم یا گنبد، که هر یک از ضلع ها، ضلع دیگر را از فروریختن و نیز کل بنا را از فروپاشی نگه می دارد.

پیشوای خائفان و امیدواران، علی(ع) فرمود: «سه چیز است که اگر در کسی باشد، ایمانش کامل است: عدالت در حال خشنودی و خشم؛ میانه روی در حال نداری و دارایی؛ و هم وزنی خوف و رجا».(1)

مطرح می شود که تعارض ابتدایی در روایات مربوط به خوف و رجا، چگونه قابل حل است و در سلوک الهی، در مجموع راه خوف بهتر است یا راه رجا یا جمع میان خوف و رجا و اعتدال آنها؟ یا اینکه برای برخی خوف بهتر است و برای برخی مثل مؤمنان، میانه بودن خوف و رجا؟ یا در برخی حالات و مراحل زندگی، یکی از این دو راه و در برخی دیگر از حالات، جمع بین این دو و اعتدال آنها خوب است؟ در این قسمت می کوشیم به این پرسش پاسخ دهیم.

بخش عمده ای از آیات و روایات در زمینه خوف و رجا، بر لزوم اعتدال و موازنه میان حالت قلبی خوف از خدا و حساب رسی آخرت و امید به رحمت خدا تأکید دارند؛ یعنی مؤمنان افزون بر اینکه باید همواره هم از خدا بترسند و هم به رحمت او امیدوار باشند، باید این حالت های روحی را در خود، در حد اعتدال و میانه نگه دارند؛ چراکه نداشتن تعادل و افزایش یکی از این دو، می تواند آسیب های روحی جبران ناپذیری بر آنان وارد کند. خداوند در قرآن کریم در ستایش برخی مؤمنان می فرماید: «یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ؛ از آخرت می ترسد و به رحمت پروردگارش امید دارد.» (زمر: 9) که بر ستایش جمع کردن میان خوف و رجا دلالت دارد.(1)

امام باقر(ع) در تفسیر این آیه می فرماید: «یعنی از عذاب آخرت حذر می کند [می ترسد] و به رحمت پروردگارش امید دارد. به عبارت دیگر، میان خوف و رجا تردد می کند.»(2) در برخی از آیات قرآن، دعا کردن همراه با خوف و رجا ستایش شده است(3) و چنین دعاکنندگانی از نیکوکاران دانسته شده اند که رحمت خداوند به آنان نزدیک است.(4)

ص: 86

از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمود:

برای مؤمن، شایسته است از خداوند چنان بترسد که گویا مشرف بر آتش دوزخ است و به او چنان امید داشته باشد که گویا از اهل بهشت است.(1)

ره را میان خوف و رجا رو که در خبر

«خَیرُ الاُمور اَوسطُها»(2) قول مصطفاست(3)

در روایت دیگری شخصی از امام صادق(ع) می پرسد که در وصیت لقمان چه مطالبی بود؟ حضرت در پاسخ می فرماید: چیزهای شگفتی در آن بود و شگفت ترین آنها این بود که به پسرش گفت: از خداوند چنان بترس که [پنداری] اگر نیکی های جن و انس را هم برایش ببری، عذابت می کند و به خداوند چنان امیدوار باش که [گمان کنی] اگر گناهان جن و انس را هم برایش ببری، بر تو رحمت می کند. سپس فرمود: پدرم [امام باقر(ع)] می فرمود: «هیچ بنده مؤمنی نیست، جز اینکه در دلش دو نور است: نور بیم و نور امید که اگر این دو با هم سنجیده شوند، هیچ یک از دیگری سنگین تر نیست».(4)

برخی، خوف و رجا را به دو بال پرندگان تشبیه کرده اند که هنگامی که برابر هم باشند، پرنده می تواند پرواز کند و اگر یکی از آنها ناقص شود، در پرواز نقص پدید می آید و اگر هر دو بال را نداشته باشد، نمی تواند پرواز کند و تا سر حد مرگ پیش می رود. (5)

از این روایات استفاده می شود که شایسته است بالاترین درجه خوف و رجا، هر دو، در در دل مؤمن وجود داشته باشد و هیچ اختلافی در همراه

ص: 87

بودن خوف کامل با رجای کامل وجود ندارد؛ زیرا سرچشمه خوف، به کوتاهی بنده در انجام وظایف بندگی بازمی گردد. نظر کردن به عذاب هایی که خداوند به گنه کاران وعده می دهد، سبب افزایش خوف در دل مؤمن و رسیدن آن به حد کمال می شود. از سوی دیگر، ملاحظه گستره رحمت و بخشش و لطف خداوند بر بندگان، سبب امیدواری بنده و بلکه تا بالاترین درجات آن می شود.(1)

پس چون انسان از سرانجام خود خبر ندارد و نمی داند که عاقبت مشمول رحمت و جود خداوند خواهد شد یا خشم و عذاب او، سزاوار است که هر دو حالت خوف و رجا را با هم، در خود تقویت کند. امیر مؤمنان، علی (ع) به یاران خود می فرمود:

اگر می توانید هم به خداوند گمان نیک برید و هم از او بیم شدید داشته باشید، چنین کنید که به درستی گمان نیک بنده به پروردگارش به قدر بیمش از اوست و آنان که به خداوند خوش گمان ترند، از او بیشتر می ترسند.(2)

و همچنین فرمود: «از خدا چنان بترس که گویی او را اطاعت نکرده ای و به او چنان امیدوار باش گویا او را معصیت نکرده ای».(3)

نه آن قدر ز مکافات می دهم بیمت

که بندی از رُخ رحمت، به یأس، چشم رجا

نه آن قدر دلت از عفو می کنم ایمن

که کم زند در طوف دل تو خوف خدا(4)

آن حضرت در کلامی دیگر می فرماید: «مَن رجا شیئاً طَلَبَه و مَن خاف شیئاً هَربَ مِنه؛ کسی که به چیزی امیدوار باشد، آن را می طلبد و کسی که از چیزی بترسد، از آن

ص: 88

می گریزد.»(1) در چنین وضعیتی، انسان برای حفظ و ادامه یافتن علت ها و شرایط آنچه او به تحقق آن امید بسته است، تلاش می کند و اگر عوامل دیگری هم در عملی شدن آن آرزو دخالت داشته باشند، می کوشد آنها را نیز فراهم سازد.

مؤمن به امید رحمت و عنایت خدا، همواره سرزنده و بانشاط در راه بندگی او می کوشد و هر روز، خود را به خدا و وعده های او نزدیک تر می یابد. بنابراین، یکی از آثار رجای صادق، سرزندگی و نشاط روحی و تلاش مداوم عملی برای فراهم آوردن زمینه ها و عوامل اموری است که به آن امید دارد. خداوند در قرآن کریم، ضمن ستایش برخی مؤمنان، می فرماید:

وَ الَّذینَ یؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلی رَبِّهِمْ راجِعُون. (مؤمنون: 60)

کسانی که از آنچه به آنها داده ایم، بخشش می کنند و دل هایشان از اینکه به سوی پروردگارشان باز می گردند، هراسان است.

بنا بر برخی روایات نقل شده از اهل بیت(ع)، این آیه نیز بر این دلالت دارد که مؤمن باید همواره در کارها خوف و رجا را با هم درآمیزد. امام صادق(ع) در تفسیر این آیه می فرماید: «اعمال و وظایف دینی خود را انجام می دهد، در حالی که خائف و امیدوار است.»(2) و در جای دیگر می فرماید: «آنان بیم آن دارند که به سبب برخی گناهان، اعمالشان رد شود و از سویی به پذیرش کارهای خود امیدوارند».(3)

پس ظاهر دسته ای از اخبار این است که بنده باید پیوسته میان خوف و رجا باشد و یکی بر دیگری غلبه نکند؛ چون غلبه هر یک، آثار زیان باری در پی خواهد داشت.(4)

ص: 89

گرسنگی و با سرکنگبین، درد صفرا درمان می شود و درد گرسنگی، بیشتر و نیاز به نان، افزون تر است. ازاین رو نان بهتر است.

بنابراین، غلبه خوف بهتر است؛ زیرا گناه و غرور بر مردم غالب است،(1) ولی اگر به سرچشمه خوف و رجا نگریسته شود، رجا برتر است؛ زیرا رجا از دریای رحمت الهی سرچشمه می گیرد و خوف از دریای خشم خداوند.(2) خلاصه آنچه به خاطر چیز دیگری مطلوب است (نه به خودی خود)، به کار بردن واژه «اَصلح»(3) برای آن بهتر است تا واژه «افضل».(4) ازاین رو می گوییم: برای بیشترِ مردم به سبب غلبه گناهان، خوف از رجا اَصلح است.(5)

در مصباح الشّریعة که کتابی عرفانی و [برخی از متون آن] منسوب به امام صادق(ع) است [آمده]: «خوف نگهبان دل است و رجا شفیع نفس است. کسی که خدا را می شناسد، از او خائف و به او امیدوار است. خوف و رجا دو بال ایمانند؛ بنده مؤمنی که رضای حق تعالی را می جوید، با آنها پرواز می کند و آنها چشمان خِرد اویند که به آنها، به وعد و وعید خدا می نگرد. خوف، طلوع عدل خداست برای پرهیز از وعید او، و رجا دعوت فضل الهی است که دل را زنده می کند، و خوف، نفس را می میراند و با مرگ نفس، دل زنده می شود و با زنده شدن دل، استقامت حاصل می شود. کسی که خدا را بر میزان خوف و رجا پرستش کند، گمراه نمی شود و به آرزوی خود دست می یابد. چگونه بنده، بیمناک نباشد و حال آنکه نمی داند دفتر زندگی اش چگونه به پایان می رسد و عملی ندارد که از روی استحقاق به آن توسل جوید و بر هیچ چیزی قدرت ندارد و گریزگاهی برای او نیست؟ و چگونه امیدوار نباشد و حال آنکه ناتوانی خود را می داند و می بیند که در دریای نعمت های بی شمار ظاهری و باطنی خداوند غوطه ور است؟ مُحب با مشاهده احوال خود، به دیده ای بیدار، پروردگارش را براساس رجا عبادت، و زاهد بر پایه خوف او را پرستش می کند. اویس به هرم بن حیان گفت: مردم بر اساس رجا عمل کرده اند. او گفت: ما بر پایه خوف عمل می کنیم».

غزالی می گوید: بالاترین هدف مؤمن آن است که خوف و رجای خود را اعتدال دهد، ولی غلبه رجا در اکثر مردم منشأ آن فریفتگی و کمی معرفت است. به همین سبب، خداوند متعال در بیان حال کسانی که آنان را ستوده، میان خوف و رجا جمع کرده و فرموده است: «یدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً؛ پروردگار خود را با بیم و امید می خوانند.» (سجده: 16) و نیز: «یدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَبا؛ با حال بیم و امید ما را می خواندند.» (انبیاء: 90) لکن برای همگیِ مردم این روزگار، خوف شایسته تر

ص: 92

است (به این شرط که آنان را به نومیدی و ترک عمل و یأس از آمرزش پروردگار نکشاند. چه اینها سبب سستی در عمل و انگیزه ای برای فرورفتن در گناهان است، و این خوف نیست، بلکه یأس و نومیدی است؛ زیرا خوف آن است که انسان را به عمل وادارد و شهوت ها را در نظر او زشت و ناپسند سازد و دل را از میل به دنیا بازدارد و به دوری از سرای فریب دعوت کند، و همین خوف است که محمود و پسندیده است، نه حدیث نفسی که در بازداشتن او از گناه و وادار کردن او به عمل هیچ تأثیری ندارد و یا یأسی که موجب نومیدی است).

یحیی بن معاذ گفته است: هر کس خداوند را از روی خوف پرستش کند، در دریای افکار غوطه ور می شود و کسی که او را از روی رجا بپرستد، در وادی غرور سرگردان می شود و آن که او را با خوف و رجا پرستش کند، در راه روشن اذکار استقامت ورزیده است. در این صورت، از جمع میان این امور چاره ای نیست.(1)

غرض آنکه غلبه رجا به هنگام مرگ شایسته تر است؛ زیرا رجا محبت را بیشتر جلب می کند، و غلبه خوف پیش از مرگ [نه به هنگام مرگ] سزاوارتر است؛ چه آن آتش شهوات را بیشتر فرو می نشاند و بیش از رجا، دوستی دنیا را در دل سرکوب می کند... . بنابراین، نهایت سعادت است که انسان با محبت خدا بمیرد، لیکن این محبت تنها با معرفت نسبت به او و خارج کردن دوستی دنیا از دل حاصل می شود، به گونه ای که دنیا از نظر او زندانی باشد که مانع دیدار محبوب است.(1)

علامه مجلسی درباره این سخن که برخی می گویند: «در حال سلامتی، غلبه خوف و هنگام فرا رسیدن مرگ، غلبه رجا بهتر است» می گوید: حق این است که تا زمانی که بنده در سرای تکلیف است، چاره ای جز این ندارد که خوف و رجا را با هم داشته باشد و پس از مشاهده امور آخرت، به حسب آنچه از احوال خود مشاهده می کند، [به طور طبیعی] یکی از دو جانب خوف یا رجا بر او چیره می شود.(2)

از آنچه گذشت، می توان چنین نتیجه گرفت:

1. بیشترِ مردم به علت غفلت و سرگرم شدنشان به گناهان، با روش خوف بهتر از روش رجا تربیت می شوند. البته این مطلب، به این معنا نیست که آنان نباید امید داشته باشند، بلکه بدین معناست که باید جانب خوفشان چیره باشد.

2. سفارش روایات به اعتدال خوف و رجا، برای مؤمنانی است که به درجه هایی از ایمان رسیده اند؛ نه برای کسانی که هنوز در ابتدای راه و غرق در گناهند.

3. ناامیدی از رحمت خداوند و نیز نترسیدن از او، در هیچ حالی روا نیست؛ گرچه کسی گناه کارترین بندگان یا حتی اگر بهترین انسان ها باشد.

ص: 94

به هر حال، تا زمانی که انسان در دنیاست و نشانه های مرگ و عالم آخرت را ندیده، درِ توبه و عفو و رحمت خداوند همواره باز است.

4. اگر کسی بتواند در هنگام رخت بربستن از این دنیا، حالت روحی خود را در اختیار داشته باشد، بهتر است بیشتر امیدوار باشد تا خائف.

5. اگر در هنگام احتضار، احوال درونی در اختیار خود انسان نبود، خواه ناخواه بر اساس اعمال گذشته وی، یکی از دو جانب خوف و رجا بر دلش چیره می شود. برای مثال، کسی که همه عمرش کافر بوده، طبیعی است که در هنگام احتضار ناامید و خائف باشد.

6. بحث مقایسه و ترجیح یکی از دو حالت خوف و رجا بر دیگری نیز برای کسی مطرح می شود که مراحلی از خوف و رجا را پیموده باشد.

7. در بحث سنجش خوف و رجا، رجا را برتر از خوف دانستیم؛ بدین معنا که در مجموع، رجا در مقایسه با خوف، مرکَب رهوارتر و پرشتاب تری در مسیر رسیدن به خداست، البته نه به این معنا که خوف نفی شود. چنان که سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه(ع) نیز همین بوده که تا پایان عمر، دلشان از خوف خدا سرشار بوده است.(1)

إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْعَبِیدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبَادَةُ الْأَحْرَارِ.(1)

گروهی از روی میل و رغبت خدا را پرستیدند که این عبادت تاجران است؛ گروهی خدا را از سر ترس پرستیدند که این عبادت بندگان است و گروهی خدا را از سر شکر پرستیدند که این عبادت آزادگان است.

عبادت شاکرانه همان عبادت از روی عشق و محبت به خداوند است، چنان که آن حضرت در جای دیگر می فرماید: «خدایا تو را به خاطر ترس از کیفرت و طمع به پاداشت عبادت نکردم، بلکه تو را شایسته برای عبادت یافتم و عبادتت کردم».(2)

روشن است شمار کسانی که خدا را شاکرانه عبادت می کنند، از دو دسته دیگر کمتر است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آن قدر به نماز می ایستاد که پایش ورم می کرد و آن قدر روزه می گرفت که دهانش از خشکی جمع می شد. برخی به او اعتراض می کردند که مگر خداوند گناهان گذشته و آینده تو را نبخشید؟(3) می فرمود: «آیا بنده سپاسگزاری نباشم؟»(4)

در مصباح الشریعة نیز از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: «سه چیز ریشه مناجات عارفان است: خوف و رجا و حُب. خوف، فرع علم؛ و رجا، فرع یقین؛ و حُب، فرع معرفت است.» آنگاه نشانه های هر یک را چنین بیان می کند:

نشانه خوف، فرار است و نشانه رجا طلب و نشانه حب، برگزیدن محبوب بر آنچه جز آن است. هنگامی که علم در سینه تحقق یابد، می ترسد و چون بترسد، می گریزد و چون گریخت، نجات می یابد.

و هنگامی که نور یقین در دل روشن شود، فضل الهی را مشاهده می کند و چون توان دیدن فضل را داشت، امیدوار می شود و چون شیرینی امید را یافت، طلب می کند و چون موفق به طلب شد، می یابد.

ص: 96

و هنگامی که پرتو معرفت در دل تجلی کرد، باد محبت می وزد و چون باد محبت وزید، در سایه محبوب انس می گیرد و محبوب را بر جز او برمی گزیند و امرهای او را پیروی و از نهی هایش دوری می کند و این دو را بر هر چیز جز آن اختیار می کند و چون بر بساط انس با محبوب با ادای اوامر و اجتناب نواهی او استقامت کرد، به روح مناجات و قرب می رسد. مثال این سه چیز مانند حرم و مسجد [الحرام] و کعبه است؛ کسی که داخل حرم شود، از خلق در امان است و کسی که به مسجد [الحرام] داخل شود، اعضای او از اینکه آن را در معصیت استعمال کند، در امان است و کسی که به کعبه داخل شود، دلش از اینکه آن را به چیز دیگری جز یاد خدا مشغول کند، ایمن است.(1)

بنابراین، اگر عارفان از رها شدن از بیم و امید دم می زنند، به همین نکته نظر دارند که اگر کسی مِی محبت الهی را بچشد، چنان لذت می برد که با هیچ چیز دیگری جز آن سیراب نمی شود، چنان که مولوی می گوید:

هشت جنت گر در آرم در نظر

ور کنم خدمت من از خوف سقر

من چنان خواهم که همچون یاسمین

کژ همی گردم چنان گاهی چنین

وارهیده از همه خوف و امید

کژ همی گردم به هر سو همچو بید

همچو شاخ بی-د گردان چپ و راست

که ز بادش گونه گونه رقص هاست

آن که خو کردست با شادی می

این خوشی را کی پسندد خواجه هی (2)

ص: 97

روزی همسر وی برای شکایت نزد پیامبر آمد و عرض کرد: ای پیامبر خدا! عثمان، روزها روزه می گیرد و شب ها به نماز می ایستد. [و از خانواده خود و خوشی های دنیا بریده است.]

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با شنیدن این سخنان خشمناک شد، کفش های خود را پوشید و به سوی خانه عثمان به راه افتاد. چون به آنجا رسید، وی در حال نماز بود. با دیدن رسول خدا صلی الله علیه و آله، نمازش را رها و به سوی آن حضرت توجه کرد. آن حضرت به او فرمود:

ای عثمان! خداوند متعال، مرا به رُهبانیت برنینگیخته، بلکه مرا به دین مستقیمِ آسان و میانه برانگیخته است. من روزه می گیرم و نماز می خوانم و با خانواده ام تماس می گیرم. کسی که دین مرا دوست دارد، باید از سنتم پیروی کند و ازدواج از سنت من است.(1)

آن حضرت در جای دیگری فرمود: «رُهبانیت امت من، در جهاد در راه خداست.»(2) و در سخنی دیگر، هجرت و جهاد و نماز و روزه و حج و عمره را، رهبانیت امت خود اعلام داشته است.(3)

واژه رهبانیت از ماده رَهبت به معنای ترس است.(4) راهبان مسیحی به سبب ترس از خداوند، از لذت های دنیا فاصله می گرفتند و آنها را ترک می کردند و تنها به عبادت می پرداختند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در بیان دلایل پیدایش رهبانیت در دین مسیحیت فرموده است:

رهبانیت، فرمانی از جانب خداوند برای مسیحیان نبود، بلکه خود پیروان حضرت عیسی(ع) چنین بدعتی را بنیان نهادند. فرمانروایان ستمگر پس از حضرت عیسی(ع) چون پیوسته معصیت خداوند را می کردند، اهل ایمان خشمگین شدند و سه بار با آنان جنگیدند، اما در هر سه نوبت شکست

ص: 100

خوردند و جز شمار اندکی از آنان باقی نماندند. ازاین رو گفتند: اگر اینان بر ما دست یابند، نابودمان می کنند و دعوتگری برای دین نمی ماند. بیایید در زمین پراکنده شویم تا خداوند، پیامبری را که حضرت عیسی(ع) وعده او را به ما داده است، (یعنی حضرت محمد صلی الله علیه و آله ) برانگیزد. از آن به بعد در شکاف کوه ها پراکنده شدند و رهبانیتی را پدید آوردند که از میان آنان، برخی به دین خود روی آوردند و برخی رو گرداندند و کفر ورزیدند.(1)

پیامبر اسلام با نفی این عمل، رهبانیت امت خود را جهاد در راه خدا اعلام کرد؛ زیرا مجاهدان راه خدا، با جان فشانی در راه دین، ثابت می کنند که از کسی جز خداوند نمی ترسند و او محبوب ترین کس نزد آنان است. مجاهدان، نه از دشمنان دین می ترسند و نه از فدا کردن جان خود، بلکه به سبب ترسشان از خداوند، از دنیا و لذت های آن مانند همسر، فرزند، خوراک، پوشاک و آسایش، رو می گردانند و با دفاع از دین خدا، موانع گسترش دین، همانند حاکمان متکبر را از میان برمی دارند و زمینه گرایش مردم به دین مقدس اسلام را فراهم می کنند. بدین سان نه تنها خود هدایت شده اند، زمینه هدایت دیگران را نیز آماده می کنند. آنها همچون راهبان، عابد دیرنشین نیستند که تنها گلیم خویش را از موج به در برند، بلکه می کوشند دست غرق شدگان را نیز بگیرند و ایشان را به ساحل نجات رهنمون شوند. با این توضیح، روشن شد که فرمایش حکیمانه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره رهبانیت در اسلام، که تنها شمه ای از عظمت و اهمیت آن بازگو شد، تا چه اندازه جامع و پرمعناست.

به افراط کشیده شود و تنها با مرکب خوف حرکت کند که در این صورت ممکن است به تدریج خوفش او را به ناامیدی بکشاند. از آنچه درباره رجا و اهمیت آن گفتیم، زیان های نومیدی هم روشن می شود. امیر مؤمنان، علی(ع) ناامیدی را بزرگ ترین بلا(1) و بلکه قاتل انسان نامیده است.(2) البته گناهانی داریم که اگر کسی با ارتکاب این گناهان بمیرد و توبه نکرده باشد، نباید دیگر به رحمت خداوند امیدوار باشد. بدترین این گناهان، کفر است. در قرآن به صراحت آمده که اگر کسی با کفر و شرک بمیرد، خداوند او را نمی آمرزد.(3) در برخی روایات، ناامیدی از رَوْح و رحمت خدا، اعتماد به غیر خدا و دروغ شمردن وعده های الهی، گناهانی معرفی شده اند که سبب قطع امیدند.(4) شاید علتش این باشد که اینها، خود، مصداق هایی از کفر و شرک به خداوند هستند.

روایاتی که بر وسعت رحمت الهی و بخشندگی او دلالت دارد، گمان می کنند رحمت خداوند آن چنان گسترده است که دیگر حتی انجام دادن کارهای شایسته و اطاعت دستورهای الهی لازم نیست و تنها امید به خداوند برای نجات انسان کافی است؛ غافل از اینکه رحمت خداوند بی قید و شرط و گزافه نیست، بلکه خداوند در کتاب هدایتش، قرآن، شرط بهره مندی از رحمتش را ایمان و عمل صالح بیان داشته است. در حقیقت، چنین کسانی، فریب خوردگانی بیش نیستند.

از این رو، برخی افراد میان امید (رجا) و آرزو (تمنی) چنین تفاوت قائل شده اند که در آرزو، شخص تلاشی نمی کند، ولی امید برخلاف آن است. به همین سبب، نتیجه آرزو، تنبلی شخص است. ازاین رو، آرزو ناپسند و امید، پسندیده است.(1) در آرزو، شخص فقط به گفتن ای کاش بسنده می کند، ولی در امید، برای تحقق خواسته اش، اقدام عملی انجام می دهد.

امیر مؤمنان، علی(ع) در یکی از خطبه های نهج البلاغه، بیان جامعی درباره رجای دروغین دارد و تفاوت آن را با رجای حقیقی بیان کرده است که با بهره گیری از کتاب شرح نهج البلاغه، سخن آن حضرت را بازگو می کنیم. ایشان ابتدا درباره مدعیان دروغین رجا می فرماید:

به گمان خود ادعا دارد که به خدا امیدوار است. به خدای بزرگ سوگند که چنین کسی دروغ می گوید. چه می شود او را که امیدواری در کردارش پیدا نیست. هرکس به چیزی امید داشته باشد، اثر امیدش در عملش آشکار می شود. هر امیدواری جز امید به خدا، ناخالص و معیوب است و هرکه از چیزی بترسد، به آن ترتیب اثر می دهد، جز خوف از خدا که کج دار و بیمار است. درحالی که خوف از غیر خدا سریع از بین می رود، اما چیزی که مایه ترس از خداست نهایتی ندارد و سبب حذرکردن از آن را پایانی نیست.

ص: 103

کسی که به بشری چون خود امیدوار باشد، ملازم درگاهش می شود و خدمت او می کند و به هر وسیله ای به او نزدیکی می جوید تا به هدف و خواسته خود برسد و امیدش به او، تحقق یابد. اما مدعیان امید به خداوند، چیزی از دستورهای دینی خداوند را اطاعت نمی کنند تا شاهد راستی ادعایشان باشد.

آنگاه آن حضرت، شاهد دیگری بر باطل بودن این پندار مدعیان رجا و خوف اقامه می کند و می فرماید:

این انسان در امر بزرگی، یعنی رحمت خداوند در آخرت، به خدا امید دارد و به بندگان خدا در امور کوچک؛ بااین حال ارزشی که به بندگان می دهد به خدا نمی دهد. در امور دنیا مانند کسب ها و مال ها و جاه و مقام و دفع زیان ها و رسیدن به هدف با کمک واسطه گری ها، خدا را به یاد ندارد و او را فراموش می کند، [به جای او] به فرستادگان و واسطه ها تکیه می کند و در این گونه منافع، به هم نوعان خود چشمداشت دارد. پس چنین کسی امیدش به آفریدگان بیش از امیدش به آفریدگار آنهاست. چرا در حق خدا این قدر کوتاهی می شود و حتی به اندازه آفریدگان، برای او حق قائل نیستند؟ همچنین چنین شخصی از هم نوع خود بیش از خدا می ترسد؛ چون بسیاری از مردم از پادشاه و عذاب او، بیش از بازخواست خداوند می ترسند و این امر به تجربه و مشاهده ثابت شده است. پس ترس برخی از بندگان از برخی دیگر، نقد و آماده است و ترس آنان از آفریدگارشان نسیه و وعده! همچنین، کسانی که دنیا در دیدگانشان بزرگ نماید، دنیا آنان را بنده خود می سازد و آن را بر خدا برمی گزینند.(1) [و این هم دلیل دیگری بر این است که امید آنان در دنیا بیش از امید آنان به آخرت است].(2)

بدین سان، علی(ع)، دروغین بودن ادعای رجا و خوف مدعیان را اثبات می کند.

ص: 104

شخصی به امام صادق(ع) عرض کرد: گروهی هستند که گناه می کنند و می گویند امید داریم و پیوسته این چنین هستند تا مرگ به سراغشان می آید. امام فرمود: اینان گروهی هستند که در میان آرزوها [ی پوچ= أمانیّ] سرگردانند. [آنها] دروغ می گویند، از امیدواران نیستند! کسی که به چیزی امید دارد، آن را طلب می کند و کسی که از چیزی بترسد، از آن می گریزد.(1)

در موردی مشابه، از آن حضرت پرسیدند: گروهی از دوستداران شما نزدیک گناهان می شوند و می گویند امید داریم. امام فرمود: اینان از دوستداران ما نیستند و دروغ می گویند. اینان گروهی هستند که در آرزوها سیر می کنند. کسی که به چیزی امید دارد، برای آن کار می کند و آن که از چیزی بترسد، از آن می گریزد.(2)

این دو روایت، چند نکته لطیف دینی و روان شناسی را بیان کرده است، مانند تفاوت رجای حقیقی با رجای دروغین (امام، رجای دروغین را أمانیّ؛ یعنی آرزوهای پوچ و باطل می نامد). همچنین هشداری است به همه مسلمانان به ویژه شیعیان که فقط به اعتقاد به اسلام و امامت بسنده نکنند، بلکه در پی عمل به دستورهای شرع برآیند که لازمه اسلام و ایمان و تشیع راستین است.

آن حضرت در جای دیگر فرموده است: «مؤمن تا زمانی که به آنچه از آن می ترسد و امید دارد، عمل نکند، خائف و راجی نیست.»(3) همچنین حدیث مشهوری از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در میان شیعه و اهل سنت نقل شده که آن حضرت فرموده است: «زیرک کسی است که نفسش را رام کند و برای پس از مرگ کار کند و احمق کسی است که از هوای نفس پیروی کند و بر خدا آرزو کند».(4)

ص: 105

اهل بیت(ع) پیوسته به شیعیانشان هشدار می دادند که مبادا فریب دوستی ما را بخورید و گمان کنید دوستی ما، شما را از عمل و کوشش در راه طاعت خداوند بی نیاز می کند. برای مثال، امام صادق(ع) می فرمود: «به خدا سوگند که شیعه ما نیستند جز کسانی که تقوای الهی داشته باشند».(1)

همچنین ایشان از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است که آن حضرت فرمود: «آنچه نزد خداست [از اجر و پاداش ها و نعمت های آخرت] جز با طاعت او به دست نمی آید.»(2) و نیز «دوست داشتنی ترین بندگان نزد خداوند و گرامی ترینشان، باتقواترین آنهاست و عمل کننده ترین آنها به طاعت او».(3)

جای بسی تأسف است که با این همه تأکید قرآن کریم و رسول خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت(ع)، شیوه برخی مسلمانان و شیعیان برخلاف این دستورهاست و آنان اعتقاد خود را بهانه ای برای عمل گریزی قرار می دهند. در میان شیعیان نیز گاهی برخی افراد را می بینیم که ترویج کننده چنین اندیشه باطلی هستند و گمان می کنند محبت اهل بیت(ع) به تنهایی کافی است.

تأسف بیشتر از این است که در میان مسلمانان، فرقه ای رسمی به نام مُرْجِئه شکل گرفت. مرجئه بر این باور بودند که با وجود ایمان، هیچ معصیتی ضرر ندارد، چنان که با کفر، هیچ طاعتی به درد نمی خورد. مرجئه از ریشه إرجاء به معنای تأخیر و عقب انداختن است. گویا چون اینان، ایمان را مقدم و عمل را مؤخَّر می کردند [؛ یعنی تنها به ایمان اهمیت می دادند، نه به عمل]، به این نام خوانده شدند.(4)

ص: 106

در روایات اهل بیت(ع)، این فرقه به شدت نکوهش شده اند. امام صادق(ع) آنان را به این دلیل که خداوند را عبادت نمی کنند، لعنت و نفرین کرده(1) و شیعیان خود را حتی از ازدواج با زنانشان نهی فرموده است.(2) ایشان و دیگر امامان، با سفارش پی در پی به شیعیان درباره ترک معصیت و تشویق به طاعت الهی، آنان را از افتادن در این ورطه هلاک کننده باز می داشتند. امام حسین(ع) فرموده است:

چنان به خداوند امید داشته باش که تو را بر معاصی او دلیر نکند و چنان از او بترس که تو را از رحمتش نومید نگرداند.(3)

امیر مؤمنان علی(ع) نیز فرمود:

حسن ظن به خدا این است که عملت را خالص کنی و از خدا امید عفو از لغزش هایت را داشته باشی.(4)

هرچند فرقه مرجئه به تدرج نابود شدند و سراغ آنها را باید از کتاب های فرقه شناسی گرفت، تفکر آنان هنوز هم در میان مسلمانان و شیعیان رواج دارد؛ برای مثال برخی برای توجیه گناه کردن خود می گویند: همین که دلت پاک باشد کافی است و اگر گناه هم کردی خدا تو را می بخشد و همه کارهایت درست می شود. در پاسخ به این فریب خوردگان نادان باید گفت:

1. ملاک پاک بودن چیست؟ کسی که هر کاری بخواهد، می کند، از کجا می توان گفت دلش پاک است؟ در حقیقت این بروز و ظهور گناه، نشانه باطن آلوده است و «از کوزه همان برون تراود که در اوست».

2. این حرف برخلاف کلام خدا و روایات است که پیوسته بر ایمان و عمل صالح تأکید و گناه کاران را به عذاب تهدید می کنند.

ص: 107

حتی در میان دوستداران اهل بیت(ع) هم عده ای را می بینیم که از سویی در مجالس عزاداری ایشان شرکت و گریه می کنند و بر سر و سینه می زنند و از سوی دیگر آشکارا مرتکب گناه می شوند یا نسبت به نماز خود سهل انگار هستند؛ زیرا معتقدند اهل بیت(ع)، خودشان همه چیز را درست می کنند و به شفاعت آنان مغرورند. اینان در رجا زیاده روی می کنند و باید بدانند که اهل بیت(ع) تکلیف چنین کسانی را از پیش مشخص کرده و بیان داشته اند که شفاعت شرایطی دارد. برای مثال، درباره شخص بی اعتنا به نماز فرموده اند: «چنین کسی به شفاعت ما نمی رسد».(1)

درباره عجب، داستانی از قول امام کاظم(ع) بیان کرده اند:

در بنی اسرائیل مردی بود که چهل سال بندگی خداوند کرده بود. سپس حیوانی قربانی کرد، ولی از او پذیرفته نشد. مرد عابد خطاب به خود گفت: آنچه بر سرت آمد، از خودت بود و گناه جز از خودت نیست! خداوند تعالی به او وحی کرد: این سرزنش تو نسبت به خودت، از عبادت چهل ساله ات بهتر است.(1)

امام باقر(ع) از قول رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که خداوند تبارک و تعالی فرمود:

عمل کنندگان، بر کارهایی که به امید پاداش من انجام می دهند تکیه نکنند. اگر آنان بکوشند و همه عمر، خود را در راه عبادت من خسته کنند، باز کوتاهی کرده اند و در آنچه از کرامتم و نعمت های بهشتم و درجات رفیع در جوارم از من طلب می کنند به کُنه عبادت من نمی رسند، ولی باید به رحمت من تکیه کنند و به فضلم امیدوار باشند و با گمان نیک به من اطمینان داشته باشند. در آن هنگام، رحمت و خشنودی و مغفرتم به آنان می رسد و عفو من، ایشان را فرامی گیرد. من خدای بخشنده بخشایشگر هستم و چنین نامیده شده ام.(2)

افزون بر آن، هیچ کس نمی تواند خداوند را آن چنان که شایسته اوست، عبادت کند و حق عبادتش را به جا آورَد. امام کاظم(ع) به فرزند خود فرمود:

فرزندم! بر تو باد به کوشش! مبادا از مرز مقصر دانستن خود در عبادت و طاعت خداوند پا را فراتر نهی. به درستی که خداوند آن چنان که حق عبادت اوست، عبادت نمی شود.(3)

وقتی پیامبر گرامی اسلام که گوشه نشین و معتکف کعبه جمال حق است، عذر تقصیر به درگاه خداوند می آورد و می گوید: «مَا عَبَدْنَاکَ حَقَّ عِبَادَتِکَ وَ مَا عَرَفْنَاکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ؛ خدایا! تو را آن چنان که شایسته بندگی توست بندگی نکردیم و چنان که

ص: 109

شایسته معرفت توست نشناختیم.»(1) ما بازماندگان از کوی دوست چه باید بگوییم؟ و آیا رواست که به عبادت ناچیز خود فریفته شویم؟!

در کتاب شریف تفسیر مجمع البیان، به طریق صحیح از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود:

خداوند در آسمان هفتم فرشتگانی دارد که از روزی که آنان را آفریده، تا روز قیامت در سجده اند، شانه هاشان از خوف خدا می لرزد و هر اشکی از آنان جاری می شود، فرشته ای می گردد! پس چون قیامت به پا شود سر از سجده برمی دارند و می گویند: [خدایا] تو را آن چنان که حق عبادتت بود عبادت نکردیم!(2)

همچنین یکی از اصول اخلاق اسلامی این است که برخلاف روان شناسیِ غربی، به جای «اعتمادبه نفس» بر «اعتماد و توکل به خداوند» تأکید می شود.(3) امام صادق(ع) فرمود: «حسن ظن به خدا این است که جز به او امید نداشته باشی و جز از گناهت نترسی».(4)

بنابراین، اگر مقصود از اعتمادبه نفس این باشد که استعدادهای خود را باور کنیم و بکوشیم به یاری خداوند از آنها به درستی بهره برداری کنیم و در راه شکوفایی شان قدم برداریم، صحیح است، ولی اگر مقصود، اعتماد و تکیه بر خود باشد، نادرست است. بنده ضعیف خدا را که سراسر فقر و نیاز است،

ص: 110

نرسد که به خود تکیه کند، بلکه باید به کسی اعتماد کرد که بی نیاز مطلق است و همه به او نیازمندند.

امام سجاد(ع)، در دعای خود، به خداوند عرضه می دارد:

[خدایا] نزدیک است که امیدم به تو با گناهان، بر امیدم به تو با اعمال غلبه پیدا کند؛ چون خود را می یابم که در اعمال بر اخلاص اعتماد می کنم [اگر اعمالم خالصانه باشد امید به قبولی آن دارم] و چگونه اخلاصم را احراز کنم درحالی که من به آفت معروف هستم [و اعمالم پیوسته به آفت بی اخلاصی دچار است] و خود را می یابم که در گناهان بر عفوت تکیه می کنم و چگونه تو آن را نمی آمرزی، درحالی که جود از صفات توست.(1)

مطلب مهم دیگری که اگر انسان به آن توجه کند، از هلاک شدن در وادی غرور و غفلت و عجب نجات می یابد، توجه به ناتوانی خویش از ادای شکر نعمت های بی پایان خداوند است.

نخواهد داشت و به سوی خسران و تباهی پیش خواهد رفت. چنین کسی در معرض هرگونه نابهنجاری و آسیب فردی و اجتماعی قرار دارد و چون هیچ گونه بازدارنده و مانعی برای خود نمی بیند، احتمال سر زدن هرگونه شر و بدی از او وجود دارد.

کوتاهی در خوف، گاه امن از مکر الهی نامیده می شود. کسی که دلش از خوف الهی تهی است و نه نسبت به عظمت او خشیّتی در دل دارد و نه از عذاب او هراسی، هرچند در دلش امیدی وجود داشته باشد، امیدش امید حقیقی نیست و چنان که پیش تر گفتیم، این نوع امید، در حقیقت، نوعی آرزوی فریبنده است. خداوند در قرآن کریم، مؤمنان حقیقی را چنین توصیف می کند که آنان پیوسته از عذاب پروردگارشان خائفند؛ زیرا هیچ کس از عذاب او در امان نیست و در دنیا، برات دوری از آتش را دریافت نمی کند، چنان که در قرآن کریم آمده است: «إِنَّ عَذَابَ رَبِّهِمْ غَیْرُ مَأْمُونٍ.» (معارج: 28) هیچ کس از فرجام کار خود خبر ندارد و نمی داند که کارش به خیر و سعادت می انجامد یا خیر؟ ازاین رو، دل انسان باید پیوسته با خوف و رجا پرورده شود و کسی که چنان بی خیال و امیدوار است که هیچ ترسی در دل ندارد، در حقیقت، فریب خورده است، نه امیدوار.

یکی از استادان حوزه نقل می کرد که عده ای خدمت عارف بزرگ زمان، حضرت آیت الله بهجت رحمه الله رسیدند و گفتند: آیا اجازه می دهید برایتان کنگره بزرگداشتی برگزار کنیم؟ ایشان در پاسخ فرموده بود: «تا وقتی من زنده ام و شیطان هم زنده است، چنین کاری نکنید!» این جمله کوتاه از این فقیه و عارف برجسته عصر ما، گویای اوج عرفان و دل پرخشیّت ایشان است که برخلاف برخی که تشنه شهرت و عنوان هستند، مراقب است که مبادا مدح و ثنای دیگران از وی ذره ای او را بفریبد و از یاد خدا غافلش کند. کسانی که

ص: 112

در دلشان خوفی وجود ندارد و بسیار سرخوش و مست هستند، در حقیقت، به سنت «مکر الهی» گرفتار شده اند؛ همان دامی که به گفته خداوند در قرآن، کافران در آن گرفتارند: «فَلا یأْمَنُ مَکْرَ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ؛ جز قوم زیان کار، از مکر خدا احساس ایمنی نمی کنند». (اعراف: 99)

سنت های الهی «املاء» و «استدراج» نمونه هایی از مکر خدا با کافران و گناه کاران است. سنت املاء به معنای مهلت دادن به گناه کاران برای زندگی کردن در این دنیاست تا بیشتر گناه کنند و با بار گناهان سنگین تری وارد عالم آخرت شوند. خداوند در قرآن کریم در این باره می فرماید:

وَ لا یحْسَبَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلی لَهُمْ خَیرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلی لَهُمْ لِیزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهین. (آل عمران: 187)

آنان که کافر شدند، نپندارند که اگر به آنان مهلت می دهیم، برایشان خوب است! ما فقط برای این به آنان مهلت می دهیم تا بر گناهانشان بیفزایند و برای آنان، عذاب خوارکننده ای است!

استدراج نیز در لغت به معنای ترفیع دادن کسی از درجه ای به درجه بالاتر است(1) و سنت استدراج به این معناست که خداوند، نعمتش را برای کسانی که آیات الهی را تکذیب می کنند، افزایش می دهد تا به تدریج غرق در ناز و نعمت و سرمست از آن شوند، و از یاد خدا و از این مطلب که خداوند در کمین آنهاست،(2) غافل گردند. آنگاه ناگهان عذاب الهی، آنان را دربرمی گیرد، درحالی که هیچ راه بازگشتی ندارند و به عذاب آخرت و حتی گاه عذاب دنیا گرفتارشان می کند. خداوند متعال از سنت استدراج و املا، در دو جای قرآن پی درپی سخن گفته است. این دو سنت همواره همراه هم اتفاق می افتد و هر استدراجی، املایی را هم در پی دارد:

ص: 113

وَ الَّذینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیثُ لا یعْلَمُون وَ أُمْلی لَهُمْ إِنَّ کَیدی مَتینٌ. (اعراف: 182 و 183)

و کسانی که آیات ما را تکذیب کردند، به تدریج آنان را از جایی که در نیابند [گریبان ] خواهیم گرفت و مهلتشان می دهیم، چراکه نقشه من استوار است!

فَذَرْنی وَ مَنْ یکَذِّبُ بِهذَا الْحَدیثِ سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیثُ لا یعْلَمُون وَ أُمْلی لَهُمْ إِنَّ کَیدی مَتین. (قلم: 44 و 45)

پس مرا با کسی که این گفتار را تکذیب می کند واگذار! ما آنان را از جایی که نمی دانند، به تدریج به سوی عذاب پیش می بریم و به آنان مهلت می دهم؛ چراکه نقشه من استوار است!

حال که سخن از کوتاهی در خوف به میان آمد، مناسب است که به راهکار برطرف کردن این مشکل هم اشاره ای بکنیم. برای این منظور، از سخنان عارف معاصر، مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی - استاد حضرت امام خمینی رحمه الله - مدد می گیریم. ایشان دو چیز را ریشه این بیماری می داند: یکی غفلت دل از بهشت و دوزخی که به آن ایمان آورده و دیگری چیره شدن دنیادوستی بر دل، به گونه ای که به مرض عشق به دنیا گرفتار می شود. این عارف بزرگوار، برای درمان غفلت دل، دو کار را بسیار مفید می داند:

1. موعظه و یادآوری اسباب خوف از عذاب های دنیوی و اخروی و دست کم قرائت روزانه آیات عذاب در قرآن کریم و تکرار آنها و تفکر و تأمل در آنها و تصور گرفتاری خویش.

2. همراهی و هم نشینی با خائفان و مشاهده حالات آنان که این هم نشینی، سعادتی بزرگ است و اگر به چنین کسانی دسترسی نبود، شنیدن احوال آنان که بسیار مؤثر است.

ص: 114

همچنین ایشان راه درمان غلبه دنیادوستی بر دل را تقویت انگیزه های دینی و تضعیف انگیزه های برخاسته از هوا و هوس و دنیادوستی معرفی می کند. این کار باید به وسیله قطع اسباب خارجی شهوت و نیز قطع اسباب برانگیختن شهوت صورت گیرد، مانند پرهیز از نگاه به مناظر شهوت انگیز و در پیش گرفتن عفت و پاک دامنی و ارضای مشروع شهوت از طریق ازدواج.(1)

ص: 115

استقبال خوبی از آنها کرده اند.(1) برخی برنامه های دیگر هم که با موضوع خوف در ارتباط بوده اند،(2) با وجود اشکال های محتوایی،(3) از برنامه های پرطرفدار به شمار می روند. در کل، برخلاف آنچه تصور می شود، اگر وقایع عالم پس از مرگ، به درستی بیان شود، برای عموم مردم، دوست داشتنی و شنیدنی است، به ویژه اگر زبان هنر در آنها به کار رود. البته طبیعی است که برخی افراد هم که غرق در زشتی ها و پلشتی ها هستند و از دین و خدا و پیامبر و معاد گریزانند، از چنین موضوع هایی خوششان نیاید و سر به اعتراض یا انکار بردارند که در این صورت، اشکال از خودشان است، نه رسانه.

( «از خداوند چنان بترس که گویا فرمان برداری اش نکرده ای و به او چنان امیدوار باش که گویا نافرمانی اش نکرده ای».(1)

( «برای کسی که خدا را شناخته، شایسته است که دلش از امید به او و ترس از او خالی نباشد».(2)

( «خوش گمانی بنده به خداوند، به اندازه امید اوست».(3)

( «کسی که به چیزی امیدوار باشد، آن را می طلبد و کسی که از چیزی بترسد، از آن می گریزد».(4)

( «به آنچه امید نداری، امیدوارتر باش تا آنچه به آن امید داری».(5)

( «تو هرگز عملی به آخرتت نمی بری که از صبر و رضا و خوف و رجا برایت سودمندتر باشد».(6)

( «بهترین مردم نزد خداوند عزّوجلّ، خداترس ترین ایشان و عامل ترینشان به تقوا و زاهدترین آنان است».(7)

( «ترس چه خوب بازدارنده ای از گناهان است».(8)

( «کسی که از پروردگارش بترسد، از ستمش دست برمی دارد».(9)

( «داناترین مردم، نیکوکار خداترس است». (10)

( «نهایت دانش، ترس از خداست». (11)

( «بامعرفت ترین مردم، خداترس ترین آنهاست».(12)

ص: 120

( «گمان نیک به خدا این است که جز به خدا امید نداشته باشی و جز از گناهت نترسی!»(1)

( «گمان نیک به خدا این است که عملت را خالص کنی و از او امید بخشودن لغزش هایت را داشته باشی».(2)

( «درخواست حاجت ها از مردم، مایه بی عزتی و نابودکننده حیاست».(3)

10. امام علی(ع)، داناترین مردم را چه کسی می داند؟

( الف) خداترس ترین آنانب) درس خوانده ترین آنان

ج) مهربان ترین آنان

11. این سخن نورانی از کیست: «به آنچه امید نداری امیدوارتر باش تا آنچه به آن امید داری».

( الف) امام علی(ع)ب) امام حسین(ع) ج) امام زمان عج الله تعالی فرجه الشریف

12. از دیدگاه امیر مؤمنان، علی(ع) میزان خوش گمانی بنده به خداوند چقدر باید باشد؟

الف) به قدر امید او به خدا ( ب) به قدر ترس او از خدا

ج) به قدر عبادت او

13. خوف از خدا و امید به او، از نتایج کدام فضیلت انسانی است؟

( الف) خداشناسی ب) خداترسی ج) خدادوستی

14. امام علی(ع)، بزرگ ترین بلا را چه می داند؟

( الف) ناامیدی ب) گناهج) شرک

15. از دیدگاه امیر مؤمنان، علی(ع) چه چیزی انسان را می کشد؟

الف) ترسب) اندوه( ج) ناامیدی

16. با توجه به قرآن و روایات، چه چیزی انسان را از گناهان باز می دارد؟

الف) نعمت های خدا (ب) ترس از خداج) نماز

17. امام علی(ع)، نهایت راه دانش را چه معرفی کرده است؟

الف) دانشمند شدن ب) ترس از آخرت( ج) ترس از خدا

18. بنا بر فرمایش امام باقر(ع)، کدام چشم در قیامت گریان نیست؟

الف) چشمی که در دنیا بیدار باشد.

ص: 124

( ب) چشمی که از ترس خدا اشک بریزد.

ج) چشمی که در دنیا بر خود بگرید.

19. راه به دست آوردن پاداش های خداوند در آخرت، با نظر به احادیث امام باقر(ع) چیست؟

الف) دوستی خدا( ب) اطاعت خداج) ترس از خدا

20. با توجه به سخنان امام صادق(ع)، نشانه امید داشتن به چیزی، چیست؟

الف) آرزو کردن آن( ب) طلب کردن آن ج) دوست داشتن آن

21. از نظر امام صادق(ع)، نشانه ترس از هر چیز چیست؟

الف) احترام آن ( ب) گریختن از آن ج) جهل به آن

22. با توجه به احادیث امام صادق(ع) شناخت خداوند چه چیزی را در پی دارد؟

(الف) ترس از خداب) اطاعت از خدا ج) ایمان به آخرت

23. امام صادق(ع)، شهرت دوستی را با چه چیز در ستیز دانسته است؟

الف) خدادوستی ب) مسلمانی ( ج) خداترسی

24. به فرموده امام صادق(ع)، مجازات کسی که از خداوند نترسد، در این دنیا چیست؟

الف) عذاب دوزخ ( ب) ترسیدن از همه چیزج) فقر و نداری

25. با توجه به حدیثی از امام صادق(ع)، کدام یک از این موارد، از آثار و برکات ترس از خدا نیست؟

الف) نترسیدن از غیر خدا ( ب) مال و ثروت ج) عزت اجتماعی

26. امام صادق(ع) چه چیزی را سبب بی عزتی انسان می داند؟

( الف) کمک خواهی از مردم ب) فقر و نداریج) ستم به دیگران

ص: 125

27. امام صادق(ع) چه چیزی را سبب عزت دینی مؤمن دانسته است؟

الف) محبت به پدر و مادر( ب) ناامیدی از دارایی های مردم

ج) صله رحم

28. از دیدگاه امام سجاد(ع)، توجه به نزدیکی خداوند به انسان سبب رشد کدام ارزش اخلاقی در انسان می شود؟

الف) ایمان به خداب) ترس از خدا ( ج) حیا از خدا

29. از دیدگاه امام سجاد(ع)، توجه به قدرت خداوند بر انسان، چه فضیلتی را در انسان ایجاد می کند؟

الف) عبادت خدا( ب) ترس از خداج) امید به خدا

30. امام سجاد(ع) همه خوبی را در چه چیز می داند؟

( الف) نامیدی از مال مردم ب) هدایت مردم ج) خدمت به مردم

31. در مکتب اسلام، کدام صفت، ریشه همه خوبی های دنیا و آخرت معرفی شده است؟

الف) امید به خدا ( ب) ترس از خداج) دوستی خدا

5. با اینکه می دانیم بزرگان دین مانند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت(ع) مرتکب گناه نمی شدند، چرا این قدر از خدا می ترسیدند و گریه می کردند؟

6. آیا ترس از خدا انواع مختلفی دارد؟

7. آیا ترس از خدا همواره به معنای ترس از عذاب خداست؟

8. «مکر الهی» به چه معناست؟ آیا خداوند مهربان با بندگان خود مکر می کند؟ چرا؟

9. خداوند با چه کسانی مکر می کند؟

10. «امن از مکر الهی» که از مفاهیم قرآنی است، به چه معناست؟

11. آیا مفهوم «امن از مکر الهی» در جامعه ما هم وجود دارد؟ اگر وجود دارد، نشانه آن چیست؟

12. سنت های الهی «املاء» و «استدراج» به چه معنا هستند؟

13. علل پیدایش شیوه رُهبانیت در دین مسیحیت چه بوده است؟

14. آیا در جهان اسلام هم جریانی مشابه رهبانیت رخ داده است یا خیر؟

15. تفاوت امید و آرزو چیست؟ از نگاه دینی، آرزو خوب است یا نه؟

16. اهمیت و آثار فردی و اجتماعی امید در زندگی انسان چیست؟

17. اهمیت و آثار امید به خدا در زندگی انسان چیست؟

18. نشانه و راه شناخت امید راستین به خداوند از امید دروغین چیست؟

19. چه عواملی سبب می شود که انسان همواره به خداوند امید داشته باشد؟

20. افراط و تفریط در خوف چگونه است؟ چه آسیب هایی به انسان وارد می کند؟

21. چرا در دین اسلام بر همراهی خوف با رجا تأکید شده است؟

22. همراهی خوف و رجا چه آثاری در زندگی انسان دارد؟

23. در مجموع، در سیر معنوی انسان، خوف، بهتر است یا رجا؟ به بیان دیگر رابطه خوف و رجا چیست؟

ص: 127

24. ارزیابی شما از عملکرد رسانه ملی در زمینه خوف و رجا چیست؟ دیگر نهادهای تبلیغی چطور؟

25. راهکارهای اصلاحی شما درباره برخی انحراف ها در زمینه خوف و رجا در جامعه و صدا و سیما چیست؟

26. از چه راه هایی می توان در زمینه خوف و رجا در جامعه، به ویژه از طریق رسانه ملی هنجارسازی کرد؟

12. اگر متوجه شوید اشتباه بزرگ یا کوچکی مرتکب شده اید، چه احساسی به شما دست می دهد؟

13. چرا برخی انسان ها، هر نوع اشتباه و کار زشتی را در زندگی انجام می دهند؟

14. آیا تا به حال، پس از انجام یک اشتباه یا گناه، گرفتار احساس ترس از خداوند شده اید؟ در این حال چه می کنید؟

ص: 129

10.امام رضا، علی بن موسی(ع)، فقه الرضا، مشهد، انتشارات کنگره جهانی امام رضا(ع)، 1406 ه-..ق.

11.امام سجاد(ع)، صحیفه سجادیه، قم، دفتر نشر الهادی، 1376.

12.امام صادق، جعفر بن محمد، مصباح الشریعة، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، 1400 ه-..ق.

13.باقری، خسرو، نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، تهران، انتشارات مدرسه، چاپ دوم، 1370.

14.تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1366 ه-..ق.

15.تمیمی مغربی، نعمان بن محمد، دعائم الإسلام، مصر، دار المعارف، 1385 ه-..ق.

16.جمشیدی، حسین، نغمه های داوودی، قم، انتشارات وثوق، چاپ اول، 1387.

17.حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، 1409 ه-..ق.

18.حکیمی، محمدرضا و محمد، الحیاة، ترجمه: احمد آرام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1380.

19.حلی، ابن فهد، عدة الداعی، دارالکتاب الاسلامی، 1407 ه-..ق.

20.دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، قم، انتشارات شریف رضی، 1412 ه-..ق.

21.رابرت الیاس نجمی، روان شناسی شادی، ترجمه: رؤیا منجم، تهران، نشر علم، چاپ اول، 1382.

22.راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دارالعلم، الدار الشامیه، دمشق، بیروت، چاپ اول، 1412ه-..ق.

ص: 131

23.سعادتمند، رسول، درس هایی از امام، قم، انتشارات تسنیم، چاپ دوم، 1386.

24.شرکت مهر ارقام رایانه، آثار نظم و نثر فارسی، در برنامه نرم افزاری دُرج 3.

25.شعیری، تاج الدین، جامع الأخبار، قم، انتشارات رضی، 1363.

26.طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372.

27.طوسی، شیخ محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.

28.عارف، سید محمدصادق، راه روشن (ترجمه المحجة البیضاء)، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1372.

29.فتال نیشابوری، محمد بن حسن، روضة الواعظین، قم، انتشارات رضی، بی تا.

30.فرانکن، رابرت، انگیزش و هیجان، گروهی از مترجمان، تهران، نشر نی، چاپ اول، 1384.

31.فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، انتشارات هجرت، چاپ دوم، 1410ه-..ق.

32.فولادوند، محمدمهدی، ترجمه قرآن کریم، تهران، دار القرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی)، چاپ اول، 1415ه-..ق.

33.فیض کاشانی، ملا محسن، المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی جامعه مدرسین، چاپ چهارم، 1417 ه-..ق.

34.کراجکی، ابوالفتح، کنز الفوائد، قم، انتشارات دار الذخائر، 1410 ه-..ق.

35.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1365.

36.مارشال ریو، جان، انگیزش و هیجان، ترجمه: یحیی سید محمدی، تهران، نشر ویرایش، چاپ هشتم، 1385.

ص: 132

37.مجتبوی، سید جلال الدین، علم اخلاق اسلامی (ترجمه جامع السعادات)، تهران، انتشارات حکمت، چاپ چهارم، 1377.

38.مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404 ه-..ق.

39.محمدی ری شهری، محمد، کیمیای محبت، قم، دارالحدیث، چاپ سوم، 1378.

40.مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.

41.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ اول، 1374.

42.ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا، أسرار الصلاة، تهران، انتشارات پیام آزادی، چاپ هشتم، 1378.

43.موسوی همدانی، سید محمدباقر، ترجمه تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، 1374.

44.مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی عربی - فارسی، معاصر، بی جا، بی نا، بی تا.

45.نائیجی، محمدحسین، آداب راز و نیاز به درگاه بی نیاز (ترجمه عدة الداعی)، تهران، انتشارات کیا، چاپ اول، 1381.

46.نجاتی، دکتر محمد عثمان، قرآن و روان شناسی، ترجمه: عباس عرب، مشهد، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، چاپ ششم، 1384.

47.نراقی، ملا محمدمهدی، جامع السعادات، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ چهارم، بی تا.

48.نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، 1408 ه-..ق.

49.ن-هج البلاغه، گردآورنده: سید رضی، قم، دار الهجرة، بی تا.

50.مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، برنامه نرم افزاری جامع الأحادیث نور 2.5، قم.

ص: 133

51.--------------، برنامه نرم افزاری جامع تفاسیر نور (نورالأنوار 3)، قم.

52.--------------، برنامه نرم افزاری دانشنامه علوی، قم.

53.--------------، برنامه نرم افزاری عرفان، قم.

54.--------------، برنامه نرم افزاری گنجینه روایات نور، قم.

55.--------------، برنامه نرم افزاری مثنوی معنوی، قم.

56.--------------، برنامه نرم افزاری نور الجنان، قم.

ص: 134